अंक ७९ ने.सं. ११३३ पोहेलागा एकादशी बुधवाः २०६९ माघ २४ गते बुधवार Feb 6, 2013
नेपालभाषा आन्दोलन भाग ३
सानुराजा शाक्य
(नेपालभाषा आन्दोलनया बारे सानुराजा शाक्यया ने.सं. ११३१ बछलागा पिदंगु सपूm ‘नेपालभाषा आन्दोलन’ सिइकेत झीसँ ब्वने हे माःगु तायेका व सफुतिं ल्हययाः कयागु खः –सम्पादक)
नेवाः आन्दोलनया पृष्ठभूमि
गोरखा राज्यया विस्तार याय्गु क्रमय् पृथ्वीनारायण शाहं ८८८ दँय् नेपाः गाःया नेवाः राज्यत त्याकेवं पिदंगु राजनीतिक संरचनाया कारणं नेवाःत राजनीतिक रुपं शक्तिहिन जुल । गुकिया कारणं नेवाःतय्गु भाषा, संस्कृति व अवसरय् नं राज्यं पिने लाःगु वर्गया रुपय् हिल । पृथ्वीनारायण शाहया छय् रणवहादुर शाह जुजु जुयाच्वंगु इलय् जुजु रणवहादुरया सिक्क हे यःम्ह महारानी छम्ह दुगु जुयाच्वन । महारानीया तःकै मवनीगु जुयाच्वन । मचातय्के तःकै वलकि वयात नं पुनी धकाः ग्याना जुजुं कै मवनिपिं कचिमचात फुक्कसित नेपाःगालं पितिना छ्वत । थथे पितिना छ्वःपिं मस्तनाप मां अबुपिन्त सिपाही नं घेरे याकाः न्हाय्पां प्वाचं दया यंकीबलय् गथे जुल जुइ । गुलि मस्तला लँय् वं वं हे चिकुं पुनाः सित मां बौपिं नुगः दाया ख्वल । अथे सीपिं मस्तय्त उय् नं मदु थुने नं मदुगु उर्दी दुगुलिं तामाखुसी कुर्का छ्वय्माल । थज्याःगु जुइकाः गथे नुगः तयाच्वने फइ ? अले मां बौया हृदय विद्रोहया भाव दनावल अले पिडित नेवाःतय्सं सितलामाजु स्वहुने परजाया गथिन हवाल धकाः म्ये हालाः “स्वामि जुजुया धर्म मदया कचिमचा वाकेछ्वत, वनेमाल तामाखुसि पारि, नेपालया छत्रपति श्री रणवहादुर परजान अति दुःख सिल” धकाः विरोधया म्ये हाल । जुजुपिनिगु निरंकुश शासनकालय् जुजुं याःगु अत्याचारया विरोधय् थुलि म्ये च्वया हालेगु धैगु नं छगू कथंया नेवाःतसें विरोधया सः थ्वय्कूगु खः ।राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेरं नेपाल संवतया नापनापं नेवाः भाय्यात नं कानूनी मान्यता मदैगु घोषणा यात । चन्द्र शम्शेरं उगु इलय् नेपालभाषं च्वयातःगु बन्दापत्र, तमसुक आदि भ्वंयात मान्यता मबिल । राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेरया पालय् ने.सं.१०२५ दँय् नेपालभाषां च्वयातःगु भोंयात मान्यता मबीगु जुलसा लिपा वयाः थःपिनिगु धर्म, संस्कृति कथं द्यःयात छाय्त छपु निपु सिलः, तुतःच्वःपिं च्वमितय्त तकं ज्वनाः कुनाः हानं नेपालभाषां थथे च्वय् दइमखु धकाः तत्कालिन राणा शासकतय्सं ख्याच्वः धम्कि बियाहय्गु यानाहल । थ्वया न्हयः हे नेपालभाषां च्वयातःगु भोंयात मान्यता मबीधुंकल ।
श्री ५ पृथ्वीवीरविmम शाहया राज्यकालतक ‘बाकुपौ’यात जक मान्यता दुगु खँ मुलुकी ऐन कागज जाँचया महल २७, देहाय ३ स उल्लेख जुयाच्वंगु व्यहोरां प्रमाणित जू– ‘सहीछाप नगरेको र सहीछाप गर्नुपर्ने मुख्य कारणीले आफ्नो हस्ताक्षरले नलेखेको भएपनि वि.सं. १९४५ बैशाख बदि ३० रोज ६ देखि अघिको पाटन भादगाउँका श्रीवत्स लेखेको ‘बाकुपौ’ रहेछ भने सो कागज सदर हुने हुनाले त्यस्ता कागजबाट नालीस उजुर सुनी इन्साफ गरि दिनुपर्छ ।” थकुकथं १००८ दँ लिपाया बाकुपौयात मान्यता मन्त धाःगु नेपाललिपि, नेपालभाषा व नेपाल संवतयात मान्यता मन्त धाःगु खः । १००८ बैशाख ३० न्ह्यःया बाकुपौयात मान्यता दय्केत नं नेवाःतसें आन्दोलन यात । मुलुकी ऐन कागज जाँचया महलकथं बाकुपौयात मान्यता दय्माः धकाः यल व ख्वप देशया नेवाःतय्सं तःजिक भाषिक आन्दोलन न्ह्याकूगु खनेदु । व हे आन्दोलनया कारणं १००८ बैशाख ३० न्ह्यःया बाकुपौयात सदर जुइगु मान्यता बीत सरकार बाध्य जूगु खः । थथे सरकारं ऐन कानून दय्काः बाकुपौयात मान्यता मब्यूसां यलय् व ख्वपय् च्वंपिं नेवाःतय्सं आन्दोलनया रुपय् बाकुपौ च्वय्गु मत्वःतू । उकिं बाकुपौयात निंतिं जूगु आन्दोलन हे न्हापांगु नेवाःतसें याःगु आन्दोलन (नेपालभाषा आन्दोलन) खः ।
धार्मिक ज्याझ्वलय् छपु बौद्ध तुतः नेवाः भासं च्वयाः द्यःया नामय् छाल धकाः तुतः छाःम्ह भवानी वीरसिंह कसाः व च्वःम्ह योगवीरसिंह कसाः निम्ह डण्डित जुल । ने.सं.१०४३ दँ पाखे कान्छा लामा नामं म्हस्यूम्ह भिक्षुं नेवाःतय्थाय् बुद्धधर्मया प्रचार यानाः नेवाः शिष्यत दय्कल । नेवाःत नं भिक्षु जुल धकाः देशं पितिना छ्वल । नेपालय् थेरवादी बुद्धधर्मया न्हापांगु पर्चा नेपालभाषां पिदंगु खः । ने.सं.१०६४ दँय् वर्षाबास च्वनाच्वंपिं थेरवादी नेवाः भिक्षुपिन्त जुद्ध शमशेरं देशं पितिना छ्वल
राणा शासनया ख्यूँगु कालय् नेवाःतय्त जूगु जातीय दमन अन्तर्गत नेपालभाषायात हाकुतिनेगु राणा शासकतय्गु षडयन्त्र थूपिं छुं नेवाःतसें नेवाःतय् नुगलय् चेतनाया जः ह्वलेगु मनंतुन । राणातसें हाकुतिनेत स्वसां नेवाःतसें भाय् ल्यंका तय्माःगु चेतना दनावसेंलि नेपालभाषा ल्यंकाः तय्त नेपाल लिपि त्वःता देवनागरी लिपि छ्यला नेपालभाषा ल्यंकेगु अभियान शुरु यात । थुकथं अभियान शुरु याय्गु ज्या गद्यगुरु निष्ठानन्द बजांचार्यं याःगु खः । निष्ठानन्द बज्राचार्यं प्रचलित बौद्ध साहित्ययात प्रचलित नेवाः भासं हिला देवनागरी लिपिं नेवाः सपूm पिकाय्गु ज्यां नेपालभाषाया पुनर्जागरण जुल । अथेहे सिद्धिदास महाजु नेवाःतय्त झीगु भाषा मदया वनीन थुकेयात म्वाके माल धकाः नेपालभाषां साहित्य च्वयाः भाषिक जागरण थनेगु ज्याया शुरुवात यात । उकिं हे महाकवि सिद्धिदासजुं “भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ” धाःगु खः उकथं हे सिद्धिदासया भाषा म्वाकेगु अभियानयात तिबः बीत मास्टर जगत सुन्दर मल्लं उगु हे कालय् भाय् म्वाकेगु खःसा मस्तय्त थःगु हे भाषां शिक्षा बिइमाल धकाः नेवाः भासं ब्वंकेगु विद्यालय खौमा त्वालय् चाय्कल । अथेहे उगु हे इलय् नेवाः भाय्यात ल्यंकेत देवनागरी लिपि छ्यला धार्मिक लँपु मार्फत नेवाः भाय्या प्रचारया ज्या यात ।
नेपालभाषा न्हनावनेत्यंगु खनाः सिद्धिदासं साहित्यिक व समाजसेवा मार्फत, मास्टर जगतसुन्दर मल्लं शिक्षा मार्फत, निष्ठानन्द बज्राचार्यं धार्मिक सपूm मार्फत नेपालभाषायात म्वाकातय्गु अभियान न्ह्याकल । नेपालभाषा न्हना वनेत्यंगु मूख्य कारण तत्कालिन राणा शासनया भाषा नीति हे मू कारक खः । अथे खःसां तबि नेवाःतय्के भाषिक जागरण थनाः थःगु जातीय पहिचान ल्यंकाःतय्त भाषा ल्यंका तय्माः धैगु चेतनाया आधारय् नेपालभाषाया मार्फत साहित्य च्वय्गु, शिक्षा बिय्गु व धार्मिक सपूm च्वय्गु याःगु खः । थुकीयात नेपालभाषाया पुनर्जागरण जूगु कालकथं म्हसिउ । वय्कपिं ल्यू योगवीरसिंह, शुक्रराज शास्त्री व धर्मादित्य धर्माचायंपिसं राणातय्गु चरम दमन इलय् नं नेपालभाषां साहित्य च्वय्त हःपा बीगु, व्याकरण व पत्रिका पिकया आन्दोलनयात न्ह्यःने यंकेगु ज्या यात ।
नेपालभाषायात मान्यता बीकेगु खँयात कविताया माध्यमं नेवाःतय् दथुइ थ्यंकेगु कुतः कवि योगवीरसिंहं याःगु खः । योगवीरसिंह न्ह्यःयापिं नेपालभाषाया हस्तितसें साहित्य व धार्मिक व शिक्षाय् नेपालभाषायात थःगु हे पहलं थाय् बीगु कुतः याःगु खः । तर योगवीरसिंह व धर्मादित्य धर्माचायं निम्ह हे उज्वःपिं व्यक्तिपिं जुल गुपिसं नेपालभाषा मान्यताया खँया उत्थान यात । उकिं नं नेवाः आन्दोलनय् नेपालभाषायात मान्यता बीमा धैगु मागया शुरुवात नं यात । योगवीरसिंहं ‘नेपालभाषा जिर्ण जूगु अल्सि मचासे भिंकेनु, भारतीय शास्त्र भवनं मान थ्वइत बीकेनु’ कविता च्वल । थ्व कवितां स्पष्ट निगू सन्देश बियातःगु दु नेपालभाषाया पुनर्जागरण व थ्व भाषायात मान्यता माःगु । थुकथं नेपालभाषा आन्दोलनया निंतिं योगवीरसिंहं इनाप यात ।
नेपालभाषाया संगठीत पलाःया न्हापांगु कुतः धर्मादित्य धर्माचार्यं १०४६ दँया श्रीपंचमि कुन्हु नेपालभाषा साहित्य मण्डल स्वना यात । कलकत्ताय् दुपिं फुक्क नेपालवासीपिं मुनाः कलकत्ता धम्र्मराजिक चैत्य विहारे नेपालभाषा साहित्य मण्डल थापना याःगु खः । थ्व संस्था थापनाया मू आज्जु कलकता विश्वविद्यालय नं नेपालभाषायात मान्यता मब्यूगुलिं नेपालभाषायात विश्वविद्यालयय् मान्यता बीकेगु माःगु पाठ्य सामाग्रीत प्रकाशन याय्गु खनेदु । थुकिया नितिं नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका ने.सं.१०४५ दँनिसें बुद्धधर्म पत्रिका पिकाःगु खः । थ्व पत्रिका ने.सं.१०४७ दँनिसें बुद्ध धर्म व नेपालभापाया नामं पिदन । थुगु पत्रिका दँ ३ ल्याः ५ व ६ निसें थुकियात नेपालभाषा साहित्य मण्डलया मुखपत्र धकाः धयातःगु दु । थुकथं ने.सं.१०४५ सालनिसें नेवाः भाषिक आन्दोनया विधिवत पलाःया शुरुवात जुल ।
धर्मादित्य धर्माचार्यं नेपालभाषाया नितिं शुरु जूगु थ्व गतिविधियात नेपालभाषा आन्दोलन धकाः स्पष्ट यात । थःगु मांभाय्यात म्वाकेगु, उत्थान याय्गु व मान्यता काय्गु ज्यायात नेपालभाषा आन्दोलन धकाः दकलय् न्हापां नां छुम्ह धर्मादित्य धर्माचार्य खः । नेपालभाषा आन्दोलनय् शुरुनिसें लिपांगु कालतकं प्रमुख मागया रुपय् वयाच्वंगु नेवाः भाय्यात ‘नेपालभाषा’ धाय्माः धकाः सार्वजनिक रुपं अभियान न्हयाकूम्ह नं धर्मादित्य धर्माचार्य खः – ‘नेवाःतसें थवगु १०० गू समाजया आदि देशभाषायात ‘नेपालभाषा (नेपाली)’ धकाः चोयेगु । ‘नेवारी’ नां नेवाःतसें तःगु मखु ... ” । नेपालभाषा आन्दोलनया लोकप्रिय अभियान नेपाल संवतया न्हूदँ हनेगु खँ हःम्ह नं धर्मादित्य धर्माचार्य हे खः ( ‘....थःगु देश रीण मुक्त याःगु संवत् खः या नीतिं थो झीगु राष्ट्र सम्बत खः’ ।नेवाः आन्दालनय् नेपालभाषायात नं थाय् बीमाल धकाः प्रतिनिधिमण्डल वनाः धाः वनेगु ज्या याःम्ह नं धर्मादित्य धर्माचार्य हे खः । कलकता विश्वविद्यालयय् नेवाः भाय्यात नं भर्नाकुलर विषयकथं मान्यता बीकेत भाइस चान्सलर याथाय् नेपाली विद्यार्थी ब्वना डेलिगेसन वंगु खः ।
क्रमश.....
No comments:
Post a Comment