नेपालभाषा आन्दोलन भाग ४

अंक ८० ने. सं. ११३३ सिल्लाथ्व तृतिया बुधवाः २०६९ फागुन २ गते बुधवार Feb 13, 2013

नेपालभाषा आन्दोलन भाग ४

सानुराजा शाक्य

(नेपालभाषा आन्दोलनया बारे सानुराजा शाक्यया ने.सं. ११३१ बछलागा पिदंगु सपूm ‘नेपालभाषा आन्दोलन’ सिइकेत झीसँ ब्वने हे माःगु तायेका व सफुतिं ल्हययाः कयागु खः –सम्पादक)

नेवाः आन्दोलनया पृष्ठभूमि (कथहं)

भाषिक अधिकारया बारे नेवाःतसें राणाकालंनिसें हे सः तःगु खः । ने.सं.१०४७ दँपाखे थुलिंचा पुचःया नामं साहित्य च्वयाः पिथनेगु यात । थुलिंचा पुचः नेपालभाषा प्रति अनुराग क्यनीपिनिगु पुचः खः । थुलिंचा धैगु छुं विधिवत् स्वंगु संघ संस्था मखु । ने.सं.१०४७ दँपाखे थःगु भाषा साहित्ययात तत्कालीन शासन व्यवस्थां दमन यानातःगुया विरोधय् जातीय अभिमान व मातृभाषानुरागया भावना दनावःपिं तत्कालीन दरवार स्कुलया नेवाः विद्यार्थीतय्गु पुचः खः । उगु इलय् दरवार स्कुलय् झिगू कक्षा तक ब्वंकाः विद्यार्थी तय्त म्याट्रिक जाँच बीकेत कलकत्ता वा पटना विश्वविद्यालय छ्वइगु जुयाच्वन । म्याट्रिकया पाठ्यांशय् १०० नम्बर मातृभाषा (भर्नाकुलर) यात बियातःगु जुयाच्वन । थथे भारतया विश्वविद्यालय म्याट्रिक जाँच बिउवनीपिं छपुचः नेवाः विद्यार्थी थुलिंचा पुचलं नं नेपालभाषा भर्नाकुलरकथं जाँच बीगु योजना दय्काच्वंगु जुयाच्वन । तर उमिगु आकांक्षायात म्वाय् चुइके थें मातृभाषाकथं नेपालभाषा मखु नेपालीभाषां जाँच बीमाःगु बाध्यता उमित जुल । फलस्वरुप सुशुप्त रुपय् च्वनाच्वंगु जातीय भावना, भाषा अभिमान उमिके दनावल । उपिसं महाबौद्धय् बैकुण्ठप्रसाद लाकौलया छेँय् मुनाः नेपालभाषा साहित्य साधना याय्गु धकाः प्रण यात । थुकथं नं नेपालभाषा आन्दोलनया विकास जुयावन ।

‘नेपाली विहार’ सपूmया भूमिकां जक नं नेपालभाषा आन्दोलनया प्रतिनिधि जुया भाषिक दमनया विरोध याय्त सफल जुल । ‘नेपाली विहार’ सपूm चिकिचाधंगु कविता संग्रह खः । ने.सं.१०५९ दँपाखे भारतय् छापे यानाः हःगु थ्व सपूmयात राणा सरकारं प्रतिवन्ध तःगु खः । राणा कालय् नेपालभाषां च्वःगु कारणं हे योगवीरसिंह, फत्तेबहादुर सिंह, चित्तधर हृदय व सिद्धिचरण श्रेष्ठपिन्त राणा सरकारंराजकाज मुद्दा तल । गुकियाकारणं वय्कपिसं कैद व जन्मकैद व सर्वस्व हरणया सजाँय फया कालकोठरी च्वनेमाल । थुकिं नं क्यं उगु इलय् नेपालभाषा च्वय्गु ज्यायात तकं राज्य राजद्रोह याःगु कथं काइगु । वय्कःपिं मध्ये चित्तधर हृदय नं च्वयातःगु साहित्यय्  सरकारप्रति खास हे आपत्तिजनक खँ मदु अय्नं नेपालभाषां च्वःगु धकाः झिनिदँया जेल सजाँय् बिल । सिद्धिचरणं नेपालभाषां च्वया क्रान्तिया खँ नं च्वःगुलिं धकाः झिंच्यादँ कुनेगु सजाँय बिल । थुमिसं च्वयातःगु साहित्य मुंकाः भारतय् यंकाः नेपालभाषाया ‘नेपाली विहार’ सपूm पिकाःगु द्वपनय् फत्तेबहादुर सिंहयात जन्मकैद व सर्वस्व हरणया सजाँय बिल । थुपिं फुक्कसित च्वय्गु ज्याय् उक्से याःम्ह धकाः योगवीरसिंहयात नं जन्मकैद व सर्वस्वहरणया नितिं सिफारिस यात । ने.सं.१०६१ दँनिसें नेपाःया राजनीतिक कारण व भाषिक कारणं जेलय् लाःपिं नेवाःतय् दथुं नेपालभाषा साहित्या ज्वःमदुगु साहित्य सिर्जना याय्त ग्वाहालि जुल । गुकिं यानाः नेपालभाषा साहित्ययात धनी याय्गु नितिं जेलकालय् सिर्जना जूगु साहित्यया तःधंगु योगदान जू वन । थुकथं राणाकालय् नेपालभाषां साहित्य सिर्जना याय्त तकं संघर्ष याय्माल ।

ने.सं.१०७१ -१०८० दँ तक

राणा शासनया अन्तिम ई व प्रजातन्त्र वय्वं नेवाःतय् दथुं भाषा साहित्यया निंतिं संगठनात्मक सक्रियताया यात्रा न्हयात । राणा शासनया अन्तिम कालय् राजनीतिक कारणं निर्वासित जुयाच्वंपिं प्रेमवहादुर कसाः व मदनलोचनसिंपिं जाना भारतया कलकत्ताया वडाबजारय् ने. सं. १०७० दँया स्वाँयापुन्हि खुन्हु नेवाःतय् भाषा, साहित्य, लिपि व संस्कृतियात थःगु लागा दय्का च्वसापासा निस्वन । वि.सं.२००७ सालय् देसय् राजनीतिक हिउपाः वय्वं देसय् दुने हे चित्तधर हृदय, मास्टर लोकमान सिंह व प्रो.     नारायण बहादुर आदिपिनिगु कुतलं नेपालभाषा परिषदया जन्म जुल ।

प्रजातान्त्रिक आन्दोलनय् नेवाःतय्त नं सालेत ने. सं. १०७१ पोहेलाथ्व ११ खुन्हुनिसें रेडियों नेपालभाषां नं समाचार प्रसारण याय्गु यात । देशय् प्रजातन्त्र वय्धुंकाः नेवाःतय्त थःपिनिगु भाषिक साहित्यिक उत्थानया नितिं ज्या याय्त न्हापा थें सरकारपाखें पंगल मन्त । च्वसापासाया ग्वसालय् ने.सं.१०७३ सिल्लाथ्व ८,९ व १० स्वन्हु यंक येँया हनुमानध्वाखा लाय्कूया नासः चुकय् साहित्य सम्मेलन जुल । प्रजातन्त्र वय्धुंकाः जनताया बृहत ब्वति दुगु ऐतिहासिक ज्याझ्वःकथं थ्व सम्मेलनयात काय्गु याः । थ्व सम्मेलनया प्रभावं नेपालभाषा ख्यलय् साहित्य सम्मेलन याय्गु आन्दोलनया रुपय् हे न्ह्यात । त्रिचन्द्र कलेजया नेवाः विद्यार्थीतसें नेपालभाषा साहित्य पाःलाः स्वन । थ्व ज्याय् सक्रिय जूपिं हितकरवीरसिं कसाः, सुरेन्द्र सिंहपिं खः । थ्व संस्था ने.सं.१०८० थिंलागा २–४ तक अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन तसकं भव्यकथं यात । रेडियो नेपालय् वालय् छक वइगु “जीवन दबू” ज्याझ्वः नं थ्व हे पाःलाःया विद्यार्थीतसें न्हयाकूगु खः । भाषिक व साहित्यिक संस्था जक मखु ने.सं.१०७५ दँपाखे वयाः मुक्कं साँस्कृतिक ज्याझ्वः न्हयाकेत नास खलःया जन्म जुल ।

बाइससाल आन्दोलनया पुसाः

जुजु महेन्द्रं तत्कालिन निर्वाचित सरकारयात अपदस्थ यानाः थःगु नेतृत्वय् प्रत्यक्ष शासन २०१७ पौष १ गते न्ह्याकल । जुजुं प्रत्यक्ष शासन न्हयाकेवं राजनैतिक गतिविधियात प्रतिवन्ध तया बिल । थुकिया मार नेपालभाषाय् नं लात । नेपालभाषाया साहित्य सभा सम्मेलन याय्त अनुमति मबीगु, साहित्यकारतय्त अनेक तोह तयाः ज्वनेगु कुनेगु यानाहल । नेपालभाषा आन्दोेलनया उपलब्धिकथं हे कयातःगु रेडियो नेपालय् वइगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः ‘जीवन दबू’ नं खः । थ्व ज्याझ्वः त्रिचन्द्र कलेजया हितकरवीरसिंह कसाःपिनि सक्रियताय् नेवाः विद्यार्थीतसें न्ह्याकाच्वंगु खः । उगु इलय् वय्कपिसं थी थी कलेजय् नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन न्हयाकेत अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन धकाः नं स्वने धुंकल । जुजु महेन्द्रया प्रत्यक्ष निरंकुश शासन न्हयाय्वं उगु ज्याझ्वःया संचालक नेवाः विद्यार्थीत लिकना हल । व थासय् थः यःयःथे जुजुं ल्ह्वंगु पलाःया समर्थन याइपिंपाखें न्ह्याकल । थ्व हस्तक्षेप खनाः लोकतन्त्रवादी नेवाःतय्के असन्तोष ब्वलनाच्वंगु खः । थुकिं उगु ईया नेवाः विद्यार्थीत जुजुं काःगु पलाःया पक्षय् मदुगु लोकतन्त्रया पक्षय् दुगु क्यं ।

जुजु महेन्द्रया प्रत्यक्ष निरंकुश शासन न्हयाय्वं नेपालभाषायात कुदृष्टि स्वय्गु मेगु पला शिक्षा क्षेत्रय् नं खनेदत । उगु इलय् त्रिभुवन विश्वविद्यालयय् प्रमाणपत्र तहलय् ‘नेपालभाषा’ विषय कयाः नं ब्वनेगु व्यवस्था दय्धुंकूगु खः । थ्व विषय कयाः ब्वनीपिं उगु इलय् ग्वाः ग्वाः विद्यार्थी दुगु खः । थुकियात ‘नेपालभाषा’ धयाच्वंगु हे जुजुवादी छथ्व ब्राम्हणवादीतय् मयःगु जुयाच्वन । जुजुया शासन जक वय्वं शिक्षा मन्त्रालय मार्फत त्रिभुवन विश्वविद्यालययात ‘नेपालभाषा’ धकाः नां तय्मते ‘नेवारी’ धकाः नां ति धकाः परिपत्र च्वया आदेश बिल । नेवाःतय्त मेमेगु अधिकार मबिउसा जिउ तर थःगु भाय्यात ‘नेवारी’ धाइगु मयः । थःगु भाय्यात इतिहासया थी थी कालखण्डय् ‘नेपालभाषा’ धकाः म्हसिका वयाच्वंगुलिं थुकियात ‘नेवारी’ मखु ‘नेपालभाषा’ हे धाय्मा धकाः धर्मादित्य धर्माचार्यपिसं ने.सं.१०४९ निसें हे सार्वजनिक रुपं सः थ्वय्का वयाच्वंगु खः । शिक्षा मन्त्रालयया थ्व पलाःयात पनेत नेवाःतय्पाखें संस्थागत पलाः ल्ह्वने माःगु वाः चायेकल । थ्व स्थितियात चिउता तयाः अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनया विद्यार्थीतसें तत्कालीन नेपालभाषाया साहित्यकार व बुद्धिजीवितय्गु छगु मुंज्या सःतल । थ्व मुंज्या चित्तधर हृदयया सभापतित्वय् जूगु खः । थ्व मुंज्या नेपालभाषाया समस्यायात कयाः जुजुयाथाय् शिष्टमण्डल वनेगु क्वजित । उगु शिष्टमण्डलया नेतृत्व तत्कालीन अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनया नायः हितकरवीर सिंह याय्गु क्वजित । थःगु मागयात कयाः जुजुयात देछाय्गु पौ नं तयार यात । तर थ्व शिष्टमण्डल जुजुयात नापलाय् मखं । जुजु बरु च्वसापासाया नायः केदारमान व्यथित नापं स्वम्हेसित जक सःतल । थुकिं यानाः नेपालभाषा न्हयुवातय् दथुइ असमझदारी ब्वलन । नेवाःतय् फाय्त जुजुं नं म्हितूगु खनेदत । थ्व घटनां असन्तोषपिं छपुचः नेवाः ल्याय्म्हतसें ‘लूजः’ नांगु संस्था स्वन । थ्व पुचलय् हितकरवीर सिं कसाः, भिक्षु सुदर्शन, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, पद्मरत्न तुलाधार, दुर्गालाल श्रेष्ठ, मथुराकृष्ण सायमि, श्यामसुन्दर सैंजु, रमेशचन्द्र मधु, पुष्पवहादुर चित्रकार, सत्यभामा माथेमा, सावित्री सिंह आदि खः । ‘लुजः’ मचाय्क नेवाः अधिकारया वकालत यायेत निस्वंगु संस्था धाःसां जिउ । थ्वया न्हयः नेवाः संघसंस्था साहित्यिक व सांस्कृतिक ज्याया निंतिं जक स्वनीगु खः । उकिं ने.सं.१०८५ या आन्दोलनया पुसा कथं स्वता खँयात कायेमाः ।

क) जीवन दबू न्ह्याकीपि नेवाः विद्यार्थीत लिकना रेडियो नेपालं जुजुया पलाः यात समर्थन याइपिनिपाखें ज्याझ्वः न्ह्याकूगु ।

ख) शिक्षा मन्त्रालयपाखें नेपालभाषा धकाः विश्वविद्यालयय् ब्वंकाच्वंगु यात नेवारी धाय्केत वि.सं.२०१८ बैशाख २९ गते सूचं पिथना आदेश बिउगु खः । थ्व पलाः दरबारया समर्थन कयाः हे जूगुलिं नेवाः तसें जुजु महेन्द्रयात धाःवंसां जिउ जिउ धयाः माग पूवंकेगु खँय् ध्यान मबिउगु ।

ग) थ्व खँया असन्तुष्टि प्वंकेत लूजः ना संस्थाया उदय । रेडियो नेपालं २०२२ साल बैशाख १ गतेनिस्ै नेपालभाषाया समाचार दिकेगु धकाः गोरखापत्रय् खवर वयवं थ्व असन्तोष विद्रोहया रुपय् उबलय् हिल । नेपालभाषाया समाचार लिकाइगु खँ सीवं नेवाःतयगु थी थी संस्थां विरोध प्रस्तावत पारित यानाहल । १०८५ चउलागा ११ खुन्हु च्वंगु लूजः पुचःया मुंज्यां नेपालभाषाया समाचार लिकाइगु निर्(ाय न) झीत थनाब्यू थें चाय्का, उकिं जनताय् नेपालभाषाया गतिविधि थुइकेत शान्तिपूर्ण पलाः छीगु निर्णय यात नेवाः आन्दोलनय् दकलय् न्हापा) आन्दोलनय भाय् ल्हाना निर्णय याःगु थ्व न्हापांखुसी खः । शान्तिपूर्ण पलाः छिनाः जनताय् नेपालभाषाया गतिविधि थुइकेगु धैगुया अर्थ शान्तिपूर्ण आन्दोलनया ज्याझ्वः न्ह्याके धाःगु खः । 

कथहं.....