नेपालभाषा आन्दोलन भाग ५

अंक ८१ ने. सं. ११३३ सिल्लाथ्व दशमी  बुधवाः २०६९ फागुन ९ गते  बुधवार Feb 20, 2013

नेपालभाषा आन्दोलन  भाग ५

सानुराजा शाक्य

(नेपालभाषा आन्दोलनया बारे सानुराजा शाक्यया ने.सं. ११३१ बछलागा पिदंगु सफू ‘नेपालभाषा आन्दोलन’ सिइकेत झीसँ ब्वने हे माःगु तायेका व सफुतिं ल्हययाः कयागु खः –सम्पादक)

न्हापाया ल्याखँ कथहं १०८५ या भाषिक आन्दोलन (बाईस सालया आन्दोलन) 

पंचायती सरकारं ने.सं.१०८५ दँया बछला खाइसँल्हुनिसें रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार बुलेटिनयात दिका बीवं उकिया   विरोधय् नेवाः जनता सतकय् क्वहांवयाः भाषिक अधिकारया नितिं संघर्ष यात । साहित्य सम्मेलन मार्फत नेवाःतसें थ्वय्कूगु संगठित विद्रोहया सः नेवाः आन्दोलनया विकासया नितिं जक मखुकि आदिवासी जनजाति आन्दोलनया नितिं ल्वममंके माःगु घटना जुल । ने.सं.१०८५ दँया भाषिक आन्दोलन साहित्य सम्मेलन मार्फत नं भाषिक अधिकारया नितिं संघर्ष याय् जिउ धैगुया बांलाःगु उदाहरण नं खः ।  राजनीतिक नारा ज्वना तप्यंक   विरोध याय् मछिंगु इलय् नेवाःतसें १०८५ दँया भाषा आन्दोलन थःगु मातृभाषा, साहित्य मार्फत नेवाः जनतायात भाषिक अधिकारया नितिं थनेत सफल जूगु आन्दोलन खः ।

पंचायती व्यवस्था न्ह्यानाः राजनीतिक गतिविधि प्रतिवन्ध तय्वं उकिया असर नेपालभाषाया गतिविधि नं लात । सभा सम्मेलन याय्त अनुमति मबीगु साहित्यकारपिन्त अनेक तोह तयाः ज्वनेगु कुनेगु यानाहःगु, रेडियो नेपालय् वइगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वंपिं नेवाः विद्यार्थीत लिकना थः यःयःथे पंचायतया पक्षय् न्हयाकूगुलिं नेवाःतय्के असन्तोष ब्वलनाच्वंगु खः । थ्व असन्तोष विद्रोहया रुपय् उबलय् हिल गुबलय् रेडियो नेपालं २०२२ साल बैशाख १ गतेनिसें नेपालभाषाया समाचार दिकेगु धकाः गोरखापत्रय् खवर   वल । रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार लिकाइगु खँ सीवं नेवाःतय्गु थी थी संस्थां विरोध प्रस्तावत पारित यानाहल । चउलागा ११ खुन्हु च्वंगु ‘लूजः’ पुचःया मुंज्यां ‘नेपालभाषाया समाचार लिकाइगु निर्णय नं झीत थनाब्यू थें चाय्का, उकिं जनताय् नेपालभाषाया गतिविधि थुइकेत शान्तिपूर्ण पलाः छीगु’ धैगु निर्णय यात । नेवाः आन्दोलनय् दकलय् न्हापां आन्दोलनया भाय् ल्हाना निर्णय याःगु थ्व न्हापांगु पटक खः । शान्तिपूर्ण पलाः छिनाः जनताय् नेपालभाषाया गतिविधि थुइकेगु धैगुया अर्थ शान्तिपूर्ण आन्दोलनया ज्याझ्वः न्ह्याके धाःगु खः ।

ने.सं.१०८५ दँया आन्दोलन नेपालभाषाया साहित्यिक ख्यलय् न्हून्हूपिं च्वमित बुइकूगु जक मखु नेवाःतय् त्वाः त्वालय् न्हूगु ढंगं नेपालभाषाया संगठनत स्वनेगु ज्या नं यात । गुकिं यानाः नेवाःतय्के भाषिक चेतना, भाषिक जागरण हय्त सफल जुल । नापं थःगु भाषाया अधिकारया नितिं संघर्षय् वनेमाः धैगु खँ थुइके बीत ग्वहालि जुल । नेपालभाषाया गतिविधि दुने शहरी लागाय् जक मखुकि नेवाःतय् गां गांमय् थक्वाः, बलम्बु, किपू, नगां, पाँगा, बोसिगां आदि थासय् तकं साहित्यिक सम्मेलन जुल । नेपालभाषाया नितिं नेवाः मिस्तय्गु बिस्कं पुचः स्वनेत ताः लात । ‘झी सकलें’ नांगु थ्व मिसा पुचलं ‘सिन्हाज्या’ नांया पत्रिका पिकाल । थुकथं नेवाः मिस्तय्त संगठित जुइगु रचनात्मक क्रियाकलापय् नं सक्रिय याय्त ग्वहालि यात ।

थुबलय् आन्दोलनय् जूगु गतिविधि धैगु साहित्यिक गतिविधि जक खः । उगु आन्दोलनय् जनसभा, विरोधसभा, जुलुस प्रदर्शन जूगु मदु । साहित्यिक ज्याझ्वलय् कविता, बाखं मार्फत नेवाः विद्रोहया सः थ्वय्केगुली जक लिकुन । तर ज्याझ्वलय् पाहाँकथं न्ववापिंसं नेपालभाषायात जुयाच्वंगु असमान व्यवहारया खँ कनेगु याः । तप्यंक भाषण मधाःसां भाषिक अधिकारया खँ उलाः राजनीतिक खँ ल्हाय्गु धाःसा त्वःमफिउगु खनेदु । गथे थ्व आन्दोलनया झ्वलय् स्वक्वःगु साहित्यिक मुंज्या त्रिचन्द्र कलेजय् जूगु खः । उगु मुंज्याय् न्वचु बिउगु खँ राजनीतिक जुल, व्यवस्था विरोधी जुल धकाः न्वचु बिउम्ह भिक्षु सुदर्शनयात ज्वना यंकूगु खः । उगु आन्दोलनया न्ह्यलुवातसें थ्व आन्दोलनयात नागरिक आन्दोलन कथं सभा, जुलुस प्रदर्शन याय्गु मयागु तःधंगु कमजोरी खः । वि.सं.२०२२ सालया नेपालभाषा आन्दोलनकथं जूगु साहित्यिक गतिविधी गनं नं सिद्धिचरण, रत्नध्वज जोशी, आशाराम शाक्य, बैकुण्ठप्रसाद लाकौल, चित्तधर हृदय आदि थकालिपिं नेपालभाषाया साहित्यिक महारथीत दबुली दँ वःगु मदु । दबुली वयाः नेपालभाषायात जूगु अन्यायया बारे न्वंवावःपिं थकालिपिं नेवाः न्ह्यलुवात येँया सिद्धिरत्न कसाः, प्रेमवहादुर कसाः व यलया ज्यानबहादुर नेवाःपिं जक खः । येँया हरेक सम्मेलनय् सक्रिय जुया न्ह्यलुवाजूपिं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, दुर्गालाल, शान्तदासपिं जक खः  । नातिवज्रयाकथं चित्तधरजुयात सम्मेलनय् वय्त इनाप याःवनाबलय् मां दिक्क ब्वः बियाहःगु खः । नेपालभाषाया विद्रोहया सः दुगु बाखं कविता न्यनेत तेबहाः व इतुंबहालय् बहाः जाय्क नेवाःत   मुन । थ्व आन्दोलनया उत्कर्ष अवस्था खः । लिपा आन्दोलन सिथिल जुजुं बाखं कविता न्यं वइपिं मनूत मदया ख्यः भ्वय् वयाच्वंपिंथाय् बाखं कविता न्यंकाः ज्याझ्वः क्वचाय्केमाःगु अवस्था तकं थ्यन । थ्व आन्दोलन विभाजित जूगु मरुवहीया ज्याझ्वलनिसें खः । थ्व आन्दोलनयात कम्युनिष्ट विचारधाराय् यंकेगु कुतलं थ्व आन्दोलन असफल जूगु खः । उबलेनिसें थ्व आन्दोलनया छम्ह न्हलुवाः हितकरवीरसिंह लगायतया नेनात मरुया ज्याझ्वलंनिसें मवल । लिकाय् धुंकूगु ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वः हानं रेडियो नेपालं बीकेगु माग थ्व आन्दोलनं पूवंके मफुत । अथे खःसां थ्व आन्दोलनं नेवाःतय्गु भाषिक अधिकार नितिं चेतना थनेगु, साहित्यिक संस्कार ब्वलंकेगु ज्याय् गाक्क सफल जुल । झिंप्यला यंक त्वाःत्वालय् जूगु साहित्य सम्मेलनं छखे नेपालभाषा प्रति छुं हे चिउता मदुपिंत नं थ्व ख्यलय् आकर्षित यात  ।

आन्दोलन क्वलाय् धुंकाः नेपालभाषा साहित्यकारपिन्त सरकारं क्वत्यलेत स्वल । ने.सं.१०८८ दँय् भिक्षु सुदर्शनं त्रि–चन्द्र कलेजया वाणिज्य विभागया विद्यार्थीतय् जूगु साहित्य सम्मेलनया दबुली नेपाली भाय् व नेपालभाषाया दथुइ सरकारं यानावयाच्वंगु पनपक्षयात कयाः पतिं धस्वाकूगुलिं पंचायती शासनपाखें सुरक्षा कानून अन्तर्गत कुनाबिल । 

ने.सं.१०९३ दँय् हितकरवीरसिंह कसाःजुं शारीरिक व मानसिक यातना फयाः प्रहरी हिरासतय् च्वनेमाल । थासं थासय् जूगु साहित्य सम्मेलनं थीथी भाषिक कार्यकर्ता व साहित्यकारपिन्त ज्वनाः कुनेगु यात । सुरक्षा कानून अन्तर्गत गुला तक जेलया सजाय भोगय् यानादीपिं भिक्षु सुदर्शन व हितकरवीरसिंह कसाःयात लुँभुइ जूगु सम्मेलनय् बियादीगु न्वचुयाः विषययात कयाः ज्वनायंकूुगु खः । मंगलमान शाक्य (यल)यात ‘साहित्यया मूलुखा’ यलया ग्वसालय् जूगु साहित्य सम्मेलनय् कविता पाठ याःगु विषययात कयाः ज्वनायंकूगु खः । थुकथं मांभाय्या नितिं याःगु संघर्ष हे नेवाः आन्दोलनया  निरन्तरता बीत सफल जुल ।

आन्दोलन छाय् क्वलाना वन ?

ने.सं.१०८५ दँया आन्दोलन सिथिल जुयावंगु कारण सरकारी दमन हे खः । थ्व इलय् जूगु सम्मेलनय् सरकारी गुप्तचरत वयाः आन्दोलनयात स्यंकेत स्वल । भिक्षु सुदर्शनयात गुप्तचरतय्गु हे सक्रियतां ज्वनां यंका नख्खु जेलय् कुनाबिल । सरकारं सम्मेलन जूसां अधिकारया बारे खँ हे मवय्मा धैगुकथं ख्याय्त स्वल । यलया मंगलमान शाक्य ‘मसिया गोलि, कलमया तुपः व भ्वंया रणक्षेत्र’ प्रतीक छ्यलाः चिनाखँ च्वःगुलीं सुरक्षा कानून अन्तर्गत जेलय्  स्वथन । येँया मंगलमान शाक्यात पुलिसतसें मात्तुमाः जुल । 

वि.सं.२०२२ सालया आन्दोलनय् नेवाःतसें बाखं कविता जक ब्वनेगु साहित्यिक ज्याय् लिकुसां उबलेया सरकारं थुकियात विशुद्ध साहित्यिक ज्याझ्वः कथं नालामकाः । थुकियात पंचायती व्यवस्था विरोधी राजनीतिकथं व्यवहार यात । कविता ब्वंम्ह यलया भाजु मंगलमान शाक्य सुरक्षा कानून अन्तर्गत गुलातक जेलय् लात । येँया श्रीकृष्ण अणुया फलेचिया बादशाह व बुँख्याःचा कविता व ओमबहाःया मंगलमान शाक्यया मल्ता थें पालूगु न्वचूया कारणं ला लां तक भूमिगत जीवन हनेमाल । नेवाः न्हयलुवापिं सूर्य वहादुर पिवाः व लक्ष्मण राजवंशीयात स्वीस्वन्हुतक धलिमय् अखतं यखाना कुना तल । वय्कपिसं जिउसा छेँय् छ्वः मखुसा झ्यालखानाय् छ्वः धकाः नारा लगे याय् धुंकाः तिनि सेन्ट्रल जेलय् छ्वल । सूर्यवहादुर पिवाःयात स्वलाप्यला कुनाः त्वःतल । लक्ष्मण राजवंशीयात गुला लिपा त्वःतल ।

थ्व आन्दोलनय् सरकारी दमन छखे हे दु । लिपा वनाः सम्मेलन न्ह्याकीपिं दथुइ हे अन्तरविरोध ब्वलनावल । सम्मेलनयात राजनीतिक ढंगं यंकेमाः धैपिं व राजनीतिया रंग हे थीके मज्यू धैगु खँय् मन पानावल । मरुइ जूगु सम्मेलनय् छथाय् ‘झी त्वाकः जुयाः म्वाय् मखु चुपि जुया म्वाय्’ धैगु नारा यखानातःगु खः । गुगु तप्यंक संघर्ष याय्त आव्हान यानातःगु खः । थ्व हे खँयात उगु सम्मेलनय् न्वचु बिउवःम्ह प्रेमवहादुर कसाःजुं “झी त्वाकः जुयाः म्वाय् चुपि जुयाः म्वाय् मखु’ धकाः न्वंवानादील । थ्व खँय् असहमति क्यनेगु ज्या मेम्ह वक्ता ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं कुंखिना न्ववात । गुकिं यानाः सम्मेलनया न्ह्यलुवातय् दथुइ हे कचवंया शुरुवात जुल ।

थ्व कचवंयात प्रेमवहादुर कसाः नं कम्युनिष्टतसें थ्व आन्दोलनय् थःगु विचाः हय्त स्वल, सशस्त्र ल्वापुया खँ हल धकाः कुखुंगु खः । थ्व धुंकाःनिसें सम्मेलनय् ब्वति काइपिं मनूत पाः जुयावन ।

क्रमश.....