पाँगालीहरुको अलौकिक दीप (मसान)

 पाँगालीहरुको अलौकिक दीप (मसान)

—नजरराम महर्जन

गत पुष १ गते पाँगा चिहान संरक्षण संघर्ष समितिले कीर्तिपुर नगरपालिकामा ज्ञापन बुझायो । चिहानको छेउबाट बग्ने खोलालाई मासेर बाटो खोल्न लागेको थियो । बाटो नभएको ठाउँमा किन बाटो खोल्ने ? सो बाटो खोल्डा पाँगाको दीपलाई असर पर्ने भएकोले सो बाटोमा माटो भर्ने काम तुरुन्त बन्द गरोस भनेर कीर्तिपुरका मेयर राजकुमार नकर्मीलाई ज्ञापन पत्र बुझाएको थियो ।

यसपछि पुष २ गते उज्यालो एफएममा अन्तर्वार्ता दिंदा यस अलौकीक दीपको बारेमा लेख लेख्न श्रोताहरुले अनुरोध गरेका कारण आज म त्यो अलौकिक दीपको बारेमा लेख्न गैरहेको छ ।

कीर्तिपुर नगरपालिका वडा नं.७ भाजंगलस्थित यो पाँगावासीको दिप (मसान) हो । यो दिपजस्तो अलौकिक अचम्भित दिप सायद नेपालभरि कहिं छैन होला । यो ठाउँमा ३ वटा दिप छन । ज्यापु, श्रेष्ठ र नायः तीनवटा जातिको छुट्टा छुट्टै दीपहरु छन । तस्वीरमा देखाएको यो दिप ज्यापुहरुको हो । यो भन्दा अलिकति माथि दुवाल (श्रेष्ठ)हरुको दिप छ । त्यो भन्दा अलि माथि एक कुनामा (खडगी)हरुको मसान छ । यो तिनवटा दिप मात्र होइन यो क्षेत्रमा जहाँ लाश पोले पनि मलामिहरु बसेर पोल्नु पर्दैन । नौ कप्टेरा दाउरा र १३ कलि परालले छोपेर मलामीहरु घर फर्किन्छन । भोलिपल्ट विहान सबेरै काग उठ्नु अगाडि मसानमा अस्तु सेलाउन जाँदा सबै खरानी भैसकेको हुन्छ । २०७२ सालको भूकम्पमा यहाँ दिपमा ३ वटा लाशहरुमात्र पोल्न मिल्ने भएकोले बाँकी दिपभन्दा तल चौरमा लाईनमा राखेर पोलेका थिए । सबैमा नौ कप्टेरो दाउरा राखेका थिए । एकसाथ दागबती दिएर एकैसाथ सबै लाशमा भिजेको परालले छोपेर आएका थिए । दीपभन्दा तल राखेको लाश खरानी हुन्छ कि हुन्न भनी सबैले पीर लिएका थिए । त्यसैले भोलिपल्ट बिहान सबेरै दिप जाँदा सबै लाश दढेर खरानी भएको पाइयो । जतिसुकै पानी परोस या हावाहुरी चलोस तर यहाँको लाशलाई कुनै असर पार्दैन । साँझ लाश चलाउने यहाँ चलन छैन । पाँगालीहरुको विश्वास छ यस दिपमा लाश जलायो भने मुक्ति पाउँछ । यो दिपमा सूर्य डुबेपछि अर्थात साँझमा लाश पोल्ने चलन छैन । त्यसैले काठमाडौंको अस्पतालमा मरेको भए पनि लाशलाई भाजंगलमा ल्याएर लाश घरमा राख्न ल्याउँछ । भोलिपल्ट मरेको मान्छेको घरबाट चिना लगेर विधि पु¥याएर लाश जलाउने चलन छ ।

यो दिपको बारेमा अन्वेषण गर्न कुइरेहरु पनि थुप्रै आएका थिए । तर कसैले रातभरि जाग्राम बसेर अन्वेषण गर्न सकेन । आधारातमा उनीहरुलाई निन्द्रा लागेको हो कि बेहोस भएको हो भएर केही थाहा भएन । विहान उज्यालो भएपछि मात्र होसमा आयो । यो दिपमा तान्त्रिक साधना गर्नेहरु टाढा टाढाबाट आउने गर्छ । यहिं नजिक रहेको पाँगावासीको पीठ विष्णुदेवी मन्दिर छ । अग्निदायिनी शक्तिरुपा विष्णुदेवीको कृपाले यस्तो भएको भन्ने पाँगावासीको विश्वास छ । जुन अद्यापि कायम छ । यस्तो महत्वपूर्ण दिप कीर्तिपुरको सम्पदा पुस्तकमा नअटाएको देखेर मन खिन्न भयो । कसलाई के भन्ने ? यसै सन्दर्भमा पाँगाको ज्येष्ठ नागरिक प्रबुद्ध व्यक्तित्व अर्जुन महर्जनको लेख कीर्तिपुर सन्देश साप्ताहिक पत्रिकामा प्रकाशित भएको यहाँ प्रस्तुत छ ।

मानिस मर्दा जलाउने गर्छ । मानिस जलाउन काठको कप्टेरो एकमाथि अर्को मिलाएर राख्छ । यस्तो मान्छे पोल्ने ठाउँलाई दिप अर्थात मशान भनिन्छ । यी मशानहरुमा पाँगावासीको भाजंगलस्थित मशान अचम्मको छ । यो भाजंगाल भन्ने ठाउँ पाँगाको पूर्व, चोभारको पश्चिम, कीर्तिपुरको दक्षिण, इटागोलको उतरमा पर्छ । त्यो एउटा पीठ पनि हो । त्यस ठाउँको मूल देवता विष्णुदेवी सहित ३२ देवताहरु भएको मन्दिर हो । यो ठाउँ र पाँगा भन्ने ठाउँ काठमाडौंबाट ७ कि.मि.दक्षिणमा पर्छ । पाँगा भनेको नगाउँको पूर्व चोभारको पश्चिम, कीर्तिपुरको दक्षिण, मच्छेगाउँ र बोसिगाउँको उत्तरमा पर्ने नेवार गाउँ हो । 

      मान्छे मर्दा पोल्ने ठाउँलाई दिप अथवा मशान भन्ने त सबैले बुझेकै कुरा हो । त्यसो भए तापनि यो दिपमा लाश जलाउने र अरु ठाउँमा जलाउने तरिका फरक छ । अरु ठाउँमा लाश जलाउन मानिसहरु बसेर लाश पोलेर खरानी बनाएर पानीमा बगाएर जानु पर्छ । यहाँ त्यसरी मलामी बसेर जलाईरहनु पर्दैन ।

 यो भाजंगाल भन्ने अग्नीरुपिनी, शक्तिदायिनी माता विष्णुदेवीको इलाका हो । धार्मिक कथन अनुसार भगवान विष्णुले आफ्नो शक्तिको लागि सृष्टी गरेको भएर विष्णुदेवी भनेको हो । यो क्षेत्रमा अग्नि छ भनिन्छ । समय समयमा यहाँ दिपमा नीलो, सेतो आगो बल्ने गरेको धेरैले देखेको छ भनिन्छ । 

 यो ठाउँमा पागाबासीहरुको ३ वटा दिप अर्थात मशान छन । एउटा महर्जन, श्रेष्ठ र खड्गीहरुको हो । पाँगावासीहरुको मान्छे मर्दा यहाँ ल्याएर जलाउन चित्ता बनाइन्छ । चित्ता बनाउँदा नौ कप्टेरा दाउरा भए पुग्छ । त्यसैले यो मशानको नाम नै नौ कप्टेरा भन्ने गरिन्छ ।

 पाँगामा जात्रा चलाउन, लाश जलाउनेजस्तो सामाजिक काम गर्न गुठीको व्यवस्था छ । यहाँ ५ वटा गुठीहरु छन । महर्जनहरुको तःगु, चीगु र देय्गू भनेर ३ वटा, श्रेष्ठहरुको एउटा र खड्गीहरुको एउटा । यी गुठीहरुले लाश उठाउने, लाश जलाउने गर्छन् ।

 पाँगामा कोही मानिस म¥यो भने कुन गुठीको गुठीयार हो, त्यो गुठीमा खबर गर्छ । गुठीका नाईकेहरुले गुठीयारहरुलाई खबर गर्छ । गुठीयारहरु मान्छे मरेको घरमा गएर लाश बाहिर ल्याउने, लाश बोक्ने खट बनाउने सबै काम गर्छन । लाश जलाउन चाहिने काठ, परालसमेत गुठीले व्यवस्था गरी दिन्छ । मशानमा दाउरा मिलाउँदा मानिसको उचाई बराबरको नौ कप्टेरा दाउरा उत्तर दक्षिण फर्काएर मिलाउँछ । त्यस दाउरा मिलाउनको लागि साना साना कप्टेराहरु पनि राख्छन । तीन तीन वटा दाउराको तिन तह मिलाएर राख्छ । मानिस मरेको घरको मानिसहरु सँगै गुठीयारहरुले लाश बोकेर बाजा गाजासहित मशान लैजान्छ । पहिले नायखिं बाजं, अनि काँ बाजा (इन्द्रबाजा) बजाउँछ । त्यसको पछाडि लाश अनि घरका मानिसहरु, आफन्तहरु अनि अन्तमा गुठीयारहरु भएर मलामी जान्छन ।

 लाशलाई चित्तामा राखेपछि घरका मानिसहरुले पानी खुवाउने, श्रद्धाञ्जली दिने, अन्तिम दर्शन गरीसकेपछि दागबती दिएर फर्किन्छ । त्यसपछि गुठीयारहरुले आवश्यक अनुसार चित्ताको चारैतिर आगो सल्काइदिन्छ । आगो बलेपछि त्यस आगोलाई भिजेको परालले छोपिदिन्छ । आगोको मुस्लो बाहिर आउन पाउँदैन । केवल धुवाँ मात्र आइरहन्छ । यसरी सुरक्षितसाथ छोपेपछि गुठीयारहरु घर फर्किन्छ । मशानमा लाश छाडेर आएपछि घरमा आएर भात पकाएर खाए पनि हुन्छ ।

 भोलिपल्ट विहान मरेका मान्छेको घरबाट पुजा सामान लिएर मशान जान्छन् । मशानमा लाश सबै जलेर खरानी भैसकेको हुन्छ । माथिको परालको खरानी विस्तारै हटाउँछ । हड्डीमात्र सेतो भइरहन्छ । खरानी पन्छाएर हड्डी जम्मा गर्छ । अनि मानिसको शरीरजस्तै भातको आकार बनाउँछ । पानी, जाँड, रक्सी, दूधको पालि राखेर पुजा गरेर बत्ती बालिन्छ । पुजा सकिएपछि अष्टधातु जम्मा गरेर खर्पनमा राखेर बागमतीमा सेलाउन लैजान्छ । त्यसलाई नौ चुइकेगु भनिन्छ । खर्पनमा राखेर लगेको अष्टधातु सेलाएर आएपछि खर्पनलाई पखालेर आपूmहरुले पनि नुहाएर घर आउँछ ।

 यसरी लाश पर्खिनु नपर्ने गरी जलाउने दिप भएर यसलाई अचम्मको दिप भनिन्छ ।