किपूया इतिहासय् विराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी ब्व १

 किपूया इतिहासय् विराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी

---प्रयागमान प्रधान

ब्व १

किपू व गोरखाया युद्ध ः

किपू छगू प्राचीन नापं ऐतिहासिक पुर अर्थात् नगरया रुपय् प्रख्यात जुयाः वयाच्वंगु दु । बिशेष याना नेपाल संवत् ८८० निसें ८८६ दुने गोरखा व किपूया दथुइ जूगु हता (युद्ध)लिपा झन् आपालं बय्बय् जूगु खनेदु । इतिहासया पानाय् किपू व गोरखाया दथुइ मूख्य याना स्वकः हता जूगु न्ह्यथनातगु खनेदु । निकःतक गोरखा बूगु भाःपियाः लिहांवंगु, स्वकःगु पालय् झ्यल्ला यानाः (षड्यन्त्रपूर्ण ढंगं) किपू कब्जा याःगु धैगु ब्वने न्यने दु । न्हापांगु पालय् हता काजि कालु पाण्डेया न्ह्यलुइ वःबले किपूया योद्धां काजिया छ्यों पालाः स्याना ब्यूगुलिं बूगु भाःपा लिहां वंगु जुल, निकःगु पालय् पृथ्वी नारायण शाहया किजा सुरप्रताप शाहया न्ह्यलुइ वःगु जुल । किपूया योद्धां कयेकूगु बाण सुरप्रतापया खवगु मिखाय् लायेवं बूगु भाःपा बिस्यूं वंगु जुल, स्वकःगु पालय् काजि कालु पाण्डेया काय् बंशराज पाण्डेया न्ह्यलुइ वःगु जुल । निकगु पालय्निसें येँ, यल, ख्वपया जुजुपिंपाखें ग्वाहालि मवयेकेया नापं त्वनेगु लःयातकं हाहाकार जुइक नाकाबन्दी यानाः ब्यूगु जुल । बाम्हय् काकेयानापं लोभ लालचय् क्यंकाः यलया ६ प्रधान मध्ये शक्तिशालीम्ह काजि धनवन्तयात किपू गढ पखाःया तीनातगु ध्वाखा चायेके ब्यूगु जुल । ध्वाखा चायेकाः गोरखा सेना दुहाँ वयाः स्यायेगु पालेगुनापं किपूया योद्धात युद्धबन्दी लाकाः छलकपतं किपू कब्जा याःगु धैगु दु । गोरखां वःपिं सेना नेतृत्व याःपिं व गुलिख्य मेमेपिं योद्धातय्गु नां इतिहासय् न्ह्यथनातगु दु । तर, निकःतक बुकाः छ्वये पूmपि किपूया योद्धा, काजि कालु पाण्डेया छ्यों पालाः स्याःम्ह, सुरप्रताप शाहया मिखा तज्याक्क बाण कयेकूम्ह, छलकपत यानाः दुहांवःपिंनाप स्वघौतक युद्ध याःपिं, युद्ध बन्दी लाःपिं किपूया योद्धापिं स्वइगुं इतिहासय् न्ह्यथनातगु खनेमदु । खःजा इतिहास त्याःपिन्सं च्वकाः तइगु जुयाः इमिसं थःपिनिगु हे जक बयान यानाः तइ धैगु नं न्यने दु । 

इतिहासदुने इतिहास ः

त्याःपिन्सं च्वकाःतगु अजोगु पू मवंगु इतिहास माने यानाः च्वने ज्यूला ? थ्व हे प्रसंगयात मनन् यानाः हलिमय् सबाल्टर्न थ्योरीया अवधारणा वःगु दु । उगु सबाल्टर्न थ्योरीया अवधारणाकथं बुकाःतपिं, शोषित पिडितपिनिगु सत्य तथ्य घट्ना विवरण उलाः इतिहास च्वयेगु कुतः जुजुं वयाच्वंगु दु । उगु थ्योरीकथं किपूया उबले जूगु युद्धनाप स्वापू दुगु विद्यमान छगू पक्षयाजक इतिहासय् बुकाःतपि किपूू पक्षया नं दुथ्याकाः च्वये माःगु ई वःगु दु । च्वयेगु झ्वलय् किपुली न्ह्यानाः वयाच्वंगु धार्मिक सांस्कृतिक परम्परा, न्यनेकने यानाः वयाच्वंगु धापू, थीथी अभिलेख, टिपोट, प्रकाशित च्वसु, सपूm, इतिहासय् न्ह्यथनातगु विवरण श्रोत जुइ ।

निकःतक पृथ्वीनारायण शाहया सेनातय्त बुकाःछ्वगु, छलकपतं कब्जा याःवःगु इलय् स्वघौतक युद्ध जूगु इतिहासय् दु, तर बुकाः छ्वपिं, स्वघौतक ल्वापिं किपूया योद्धात सुसु धैगु मदु । सुसु धैगु न्ह्यसःया लिसः माले माःगु जुल । युद्ध जुइ न्ह्यः हे किपुली फल्चा, सतः, द्यः देगः, लँ, तं, तुं, बुंगा, पुखू, धः, ल्वं हिति, जह्रुं हिति, बहा बहि दयेके धुंकूगु दु, दाफा भजन, सांस्कृतिक बाजा स्यनेगु आखा, धार्मिक सांस्कृतिक जात्रा पर्व न्ह्याकेगु पुन्हि गुथि, विकाश निर्माण व सामाजिक एकताया लागि संल्हु गुथि, ता छुइगु गुथि, सी गुथि आदि ब्यवस्था जुइधुंकूगु खनेदु । नीस्वनातगु व दयेकातगु मूर्त अमूर्त सम्पदात संरक्षण प्रवद्र्धन यायेत बुं बाली फ्याना थीथी मनूत दुथ्याकाः भालातकं बीयाः ब्यवस्था यानातगु आपालं अभिलेखत दु । अजोगुकथं थःगु किपू बांलाकेत भिंकेत योगदान याःपिं न्ह्यलुवाःत पृथ्वीनारायण शाहया सेनातय्सं थःगु थाय् किपुली हम्ला याःवःबले ल्हा प्वचिना च्वन जुइला ? अवश्य नं प्रतिकार यायेत युद्धय् न्ह्यचिल हे जुइ । अथे जुयाः इपिं न्ह्यलुवात हे किपूया वीर योद्धात जुइ । वय्कःपिंनिगु नां थीथी अभिलेखय् दसिकथं दु (प्रधान, नेसं ११४० ः ५४( ५५) । किपू बासीं थौं वय्कः योद्धापिन्त थः वीर योद्धाया रुपय् लुमंके माः, सम्मान यायेत न्ह्यचिलेमाः न्ह्यचिली धैगु आशा याये ।

निकःगु पालय् पृथ्वीनारायण शाहया किजा सुरप्रताप शाहया न्ह्यलुइ युद्ध याःवःबले किपूया योद्धां कयेकूगु बाण कयाः खवगु मिखाय् लाना घाःपाजुइवं पृथ्वीनारायण शाहया सेनात बिस्यूं वंगु जुल । त्यालँय् च्वना युद्ध स्वयाच्ंवम्ह पृथ्वीनारायण शाह वनेत्यंबले किपूया योद्धातय्गु दथुइलाना छम्ह योद्धां तरवारं पाला स्यायेत्यंगु जुयाःच्वन, तर स्याये त्यंबले “जुजुयात जुजुं हे स्याये ज्यू सेनां मज्यू” धैगु खँ जुया च्वंतलें पृथ्वीनारायण शाह बिस्यूं वनाजक म्वाःगु धैगु नं न्ह्यथनातगु दु । थुगु प्रसंगय् स्वाकेफु कि जुजु राज्यप्रकाश मल्लया उर्दिकथं आजुदेगलय् तिकाःतगु नेपालसंवत ८७० या लिपती काजी चिकिति भारोया नां न्ह्यथनातगु दु (प्रधान, नेसं. ११४० ः ५२) । जुजुयात जुजुं हे स्याये माः धैगु मान्यताकथं काजीयात काजीं स्याये ज्यूगुलिं काजी कालु पाण्डेया छ्यों किपूया काजी चिकिति भारो नं पाले ज्यूगु जुल, थुकिं काजी चिकिति भारो नं पागु जुइ धैगु प्रष्ट खनेदत ।

निक्वःगु युद्धय् किपूया योद्धां च्वं कयेकाः छ्वःगु बाण पंया स्वाहाने तयाः पःखाः पुलाः वयेत्यंम्ह सेनापति सुरप्रताप शाहया खवःगु मिखाय् कयाः मिखाः तज्याःगु धइगु इतिहासय् न्ह्यथनातःगु दु, तर सुना कयेकाहःगु स्पष्ट मदु । वास्तवय् उगु वाण कीर्तिलक्ष्मीं कयेकाः हःगु धैगु न्यनेकने दुु । अध्ययन अनुसन्धानया झ्वलय् कीर्तिलक्ष्मी सिंह नगच्वः सरस्वती देगःया ल्वहंपतिइ न्ह्यथनातःम्ह क्वाथनायक लक्ष्मीसिंह भारोया म्ह्याय् धैगु न्यनेकने दु, गुगु खँ विष्णु बहादुर श्रेष्ठ “विस्मेर” (भवन निर्माणया इन्जिनियर, र्दँ ४२, तुंझ्वः, किपू), सानुभाई महर्जन (रानीतिक व सामाजिक सेवाया न्ह्यःलुवाः, र्दँ ४०, लाय्कू, किपू), हिरानन्द जोशी (सामाजिक व शिक्षा सेवाया न्ह्यःलुवाः, र्दँ ३९, जोशीननी, किपू)त नेपालसंवत १०७७ पाखे चीरिबा जुजुमान प्रधान (व्यापारी, र्दँ ४३, लाय्कू, किपू)या वैठक कोथाय् तिरपासा म्हितीगु इलय् खंल्हाबल्हा जूगु इश्वरमान प्रधानं कनादीगु दु(नेपालभाषा ह्यमिं, च्वमिं, स्वास्थ्य कःमि, दँ ६९ नेसं.११३०, लाय्कू, किपू(१)

“कीर्तिलक्ष्मी बारे इतिहासय् लुयावल” धैगु शिर्षक तयाः किपुलिं पिहां वयाच्वंगु ‘ज्वजलपा’ वाःपौया सम्पादक श्रीकृष्ण महर्जनं किपुली कीर्तिलक्ष्मी दु कि मदु धैगु न्ह्यसःया लिसः मालेगु झ्वलय् ः 

“इतिहासकार बाबुराम आचार्यं च्वयादीगु ‘श्री ५ बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको संक्षिप्त जीवनी’ नांगु खय् भासं च्वयादीगु इतिहासय् कीर्तिलक्ष्मी धकाः नां उल्लेख जुयाच्वंगु खनेदु । उगु सपूmया पेज ३१२ सं थुगु कथं च्वयातगु दुः जुजु रणजित मल्लं यलया मुकुट पूगु इलय् अनया राजदरवारय् नेपाल संवत ८८२ आश्विन शुक्ल दशमीया दिनय् ठकुराइया ब्यवस्थाया नितिं तावापत्र तिकूगु खः । उकिइ दृष्टसाभी दल्हछेँया चौतारा रत्नसिंह धनवन्त सिंह, देवीदास, अमृत सिंह, वीरनर सिंह, जयनर सिंह, भवानी दास, कीर्तिलक्ष्मी सिंह, कृष्ण शंकर, लक्ष्मीधरनापं झिम्हेसिया नां वःगु  दु ।...कीर्तिलक्ष्मी सिंहया नां इतिहासय् उल्लेख जुयाच्वंगु लुयावःगुलिं किपूया वास्तविक इतिहास माला वनेगु नितिं मेगु छगू आधार तयार जूगु दु...” (महर्जन, नेसं ११३८ ः २)  धैगु दसि न्ह्यब्वयाः किपुली कीर्तिलक्ष्मी सिंह धइम्ह ऐतिहासिक पात्र दु धैगु खँ प्रष्ट यायेगु कुतः जूगु खनेदु । रणजित मल्लयात यलया जुजु याये हःबलय् दृष्टसाभीइ(साछि) न्ह्यथनातःपिं मध्ये कीर्तिलक्ष्मी सिंह छम्ह नं खनेदु । सम्वत ८४१ पाखे हे किपूया धार्मिक (सामाजिक ज्याय् न्ह्यःज्यानाः च्वनेधुंकूम्ह क्वाथनायक लक्ष्मीसिंह बृध जुइधुंकूगु जुयाः म्ह्याय् कीर्तिलक्ष्मी सिंह प्रतिनिधिकथं दृष्टसाभी जूवंगु खनेदु । बौम्ह लक्ष्मीसिंह नं थःगु कीर्तिपुरया कीर्ति व थःगु नां क्वकयाः कीर्तिलक्ष्मी सिंह नां छुनातःगु खनेदु । थुगुकथं कीर्तिलक्ष्मी सिंह क्वाथनायक लक्ष्मीसिंहया म्ह्याय् खयेमाः धकाः पत्याः याये बहः नं  खनेदु । नापं कीर्तिलक्ष्मी सिंह किपूया क्वाथनायक परिवार(थौंया भासं प्रहरी बाय् सेना)या छम्ह सदस्यया रुपय् खनेदु । दृष्टसाभीतमध्ये धनवन्त सिंह, वीरनरसिंह नापनापं हे खनेदु । अथे हे पृथ्वीनारायण शाहनाप जूगु युद्ध नं थुमिगु हे ईलय्, थुपिं हे नापनापं खनेदु । थुगुकथं कीर्तिलक्ष्मी छम्ह मिसा जुयानं पारिवारिक जिम्माकथं थःगु मातृभूमि किपू रक्षा यायेत वीर(वीराङ्गनाया रुपय् युद्धय् न्ह्यःच्यूम्ह जुइमाः धइगु क्वातुक पत्याः यायेछिं खनेदु । 

स्वक्वःगु पालय्् पृथ्वी नारायण शाहया पंलिनाक्वाथया खंल्हाबल्हा त्वाथला पिहांवयायलं वःपिं टौढी काजीपिं व काजी धनवन्त भिंख्वालंंं षड्यन्त्रमूलक ढङ्गं किपूया पूर्व ध्वाखा चायेकाः गोरखा सेनानापं दुहांवःया गोरखाया कब्जाय् वंगु धइगुखनेदु  (प्रधान,नेसं ११४० ः ४४ (४६) । भिंख्वाल धनवन्त यलया शक्तिशाली काजी जूगुलिं उपराज्य किपुली रेखदेख यायेत वइम्ह जुयाच्वन । काजी धनवन्तया काय् वीरनरसिंह निक्वःगु युद्ध जुइन्ह्यः गोरखाया कब्जाय् यंकातःम्ह जुयाच्वन । धनवन्त गोरखाय् छाय् भ्वलू वन धैगु थुकिं प्रष्ट याइ, भाषावंशावली (“२ सरदारहरुलाई समाई नुवाकोटमा लगी सास्ती दिंदा नदीमा डुबाई दुख दिंदा एक जना म¥यो । धनवन्तका छोरा  वीरनरसिंह मरेन । चौकि राखी कतै जान नदी राख्दा पछिबाट तेरा बाबुलाई चिठी लेख फलाना गाउं हाम्रा हातमा पारीदेउ त्यहापछि  छोडिदिउंला भनी केही गाउं हात पा¥या । पछिबाट नेलमा रह्याका वीरनरसिंहले नेलसँग त्रिशुल गंगामा फाल हाल्दा चौकीदारहरुले फेरी समाइ राख्या । यस्तै समय धेरै चोटि गोर्खाका राजा पाटनका काजीको उत्तरा उत्तरी हुंदै थियो ।”(लंसाल, विसं.२०२३ ः ८०) धैगु न्ह्यथनातगुकथं सम्भवतः वीरनरसिंह सीधुंकूगु वा गोरखा सेनां स्यायेधुंकूगु जुइ धैगु खनेदु । किपूया योद्धातय्गु नेतृत्व क्वाठनायक भाजुदेवभारो, किपूया काजी चिकिति भारो व कीर्तिलक्ष्मी सिंहनं याःगु धैगु खनेदु । कथंहं.....