किपूया इतिहासय् विराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी ब्व २

 किपूया इतिहासय् विराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी ब्व २

कीर्तिलक्ष्मीको काल्पनिक स्केच

—प्रयागमान प्रधान

सन्दर्भदुने वीरता व सान्दर्भिक नां कीर्तिलक्ष्मी ः 

नेपाःया पूर्वमध्यकाल, मध्यकाल इतिहासया पानाय् जुजु खलः व घरानी परिवारया नां छुइगुली “कीर्ति” स्वानाः तयेगु आपालं आपाः खनेदु, गथे—नेपालसंवत ३६२ पाखे गुंदेक्वाठ गोछेक्वाठ चायेकाः कब्जा यानाच्वंम्ह क्वाछेंया कीर्तिपाल भारो... (वज्राचार्य, मल्ल, १९८५ ः ९४), पूर्वमध्यकालया जुजु यक्ष मल्लया रानीया नां कीर्तिलक्ष्मी मल्ल, यलय् छगू इलय् स्वतन्त्र रुपं राज्य याःम्ह महापात्र विष्णुसिंहया अजा(बाज्ये) कीर्तिसिंह (उपाध्याय, विसं. २०५१ः१५७),सिद्धिनरसिंह मल्लया मथ्याम्ह काय् कीर्ति नरसिंह मल्ल (थापा, विसं. २०२८ः३), गोरखाया जुजु  नरभुपाल शाहया कान्छाम्ह काय् कीर्ति महोद्माम शाह (उपाध्याय, २०५१ ः २१६), पर्वतया जुजु कीर्तिबम मल्ल (उपाध्याय, २०५१ ः २२८), गढवालया जुजु जयकीर्ति शाह (उपाध्याय, २०५१ ः २३१), कीर्तिनरसिंह काजी धनवन्तया काय् जुइमाः धैगु अनुमान दु, छाय्धाःसा मेम्ह काय् वीरनरसिंह धकाः नरसिंह ज्वलाःगु नां छुनातःगु (थापा, विसं २०२८ ः १२) आदि, अथे हे कीर्ति स्वानाः नां छुनातम्ह छम्ह किपूया क्वाथनायक लक्ष्मीसिंह भारोया म्ह्याय् कीर्तिलक्ष्मी सिंह नं खः धैगु खनेदवल ।

इतिहासया पानाय् आपालं न्हयःनिसें आपालं मिसातय्सं थःगु वीराङ्गना क्यनावंगु दु । इशापूर्व ३००या इतिहासय् भारतया पोरस राज्यया राजमाता अनुसुया, महारानी लाचीं मेसोडोनियाया शाह अलेक्जायण्डरं आक्रमण याःवःगु युद्धय् तलवार ज्वनाः ल्वानाक्यंगु वीराङ्गना, वयांलिपा पिपलीबन राज्यया महारानी चन्द्रगुप्त मौरयया मां महारानी मुरां मगढ सम्राट धनानन्द विरुद्ध याःगु युद्धय् तलवार ज्वनाः ल्वानाः क्यंगु मीसाया वीराङ्गना, १२ औं शदीपाखे भारतया चित्टौड  राज्यया जुजु रतन सिंहया रानी पद्मावतिया रुपप्रति ल्वःवंनाः दिल्लीया सुल्तान अलाउडिन खिजलिया मिखा वंगु जुल । उकिं चित्टौड राज्यय् आक्रमण जूगु युद्धय् जुजु रतन सिंहयानापं आपालं सेनात स्याये धुनेवं सुल्तान अलाउडिन खिजलिं चित्टौड राज्यया रानी पद्मावति लगायत सेनाया कलाःपिन्त बलात्कार याःवःगु धइगु सिइकाः थःपिनिगु मिसा अस्तित्व, सतीत्व ल्यंकेया लागि रानी पद्मावति लगायत सेनाया कलाःपि मिंज्वालाय् क्वब्वां वनाः सामुहिक अग्नी (समाधिया रुपय् आत्मा दाहा यानावंगु इतिहास दु । बिलायतं भारत कब्जा याःवःगु इलय्  भारतया झाँसी राज्यया  महारानी लक्ष्मी बाइ तलवार ज्वनाः अंजे्रजतनाप ल्वानाः झाँसीकि रानी धकाः बय्बय् यानाः वंगु इतिहास प्रासंगिक खनेदु । 

यलया जुजु योगनरेन्द्र मल्ल नेपालसंवत ८२६ (विसं.१७६२ कार्तिक १६ गते)सं स्वर्गवास जूसांनिसें यलया राज्य परम्पराकथं जुजुया पाःकाइपिं मदयाः राज्य न्ह्याकेत समस्या जुल । उगु इलय् जुजु योग नरेन्द्र मल्लया म्ह्याय् योगमतिं च्याम्ह जुजुपिनिगु नाय्वि जुयाः १७÷१८ दँ राज्य न्ह्याकाः वंगु धैगु दु । 

नेपालसंवत ८७९ (विसं १८३४) पाखे प्रतापसिंह शाह सीगुलिं निदँत्या दुम्ह काय् रणबहादुर शाहयात जुजु यानाः राजमाता राजेन्द्रलक्ष्मी देवीं  राजकाज न्ह्याकेयानापं सल गयाः ल्हातय् तलवार ज्वनाः राज्य विस्तार यानावंगु धैगु् ब्वनेदु । विसं १९२४–१९९८ पाखे नेपाःया योगमाया(न्यौपाने) नं मिसातय्गु स्वतन्त्रता व मुक्तिया लागि चय्खुम्ह मिसा छथुं तमोर खुसी क्वःब्वावनाः जलसमाधीया रुपय सामुहिक आत्महत्या यानाः राज्य–सरकारयात चुनौति बीयावंगु दु, उगु घट्नायात बःकयाः नेपालय् नं थुलि जाःपिं मिसापिं दु धइगु नीलम कार्की “निहारिका”जुं च्वयादीगु उपन्यास “योगमाया” विसं. २०७४ सालया मदन  पुरस्कार त्याकेत ताःलाःगु दु । थ्व योगमाया उपन्यास नेपाःया न्हापांम्ह धार्मिक–सामाजिक क्रान्तिकारी नेतृ योगमायाया जीवनी खः । काल्पनिक मखु ऐतिहासिक उपन्यास खः धैगु ब्वये हःगु दु ।

जनमानसय् कीर्तिलक्ष्मी ः

च्वय् थीथी थासय् थीथी इलय् मिसातय्सं थःगु देश व थःगु आत्मसम्मानया लागि वीर– वीराङ्गना क्यनावंथे गोरखानाप जूगु युद्धय् नं किपूया कीर्तिलक्ष्मी सिंह नं थःगु वीरता क्यनावंगु दु, तर वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी सिंहया वीरताया खँ इतिहासया पानाय् दुमथ्याः । षडयन्त्रमूलक ढङ्गं किपू कब्जा याःवःबलय् स्वघौ किपूया योद्धा व गोरखा सेना दथुइ जूगु युद्धय् किपूया गुलिं योद्धातय्त स्याःगु, गुलिंसित ज्वनाः बन्दीतगु जुल । किपूया योद्धातमध्ये मिजंया वस्तं पुनाः ल्वाःम्ह कीर्तिलक्ष्मी सिंह नं बन्दी लात । बन्दी लाःम्ह कीर्तिलक्ष्मी सिंह मिसा धैगु सीकाः गोरखा शैनिकं बलात्कार यायेत्यंगु प्रतिरक्षा दथुइ बन्दीदुने कीर्तिलक्ष्मी सिंहया हत्या जूगुजुल । गोरखा शैनिक पाखें बन्दी दुने बलात्कार प्रतिरक्षा दथुइ कीर्तिलक्ष्मी सिंहया हत्या थें जाःगु बांमलाःगु खँ सुचुकेमाःगु हुनिं कीर्तिलक्ष्मी सिंहया नां हे पिकायेके मब्यूगु जुल धैगु न्यने दु । इतिहासय् दुथ्याकाः मतगुया थजोगु रहस्य दु धैगु नं  न्यनेदु ।  किपू व गोरखा दथुइ जूगु न्हापांगु युद्धय् धनुषवाण कयेकाः शत्रुपक्षयात क्षतविक्षत याम्ह, निक्वगु युद्धय् गढपःखालय् पंया स्वाहानी गयाः ल्वाःवःम्ह सेनापति शुरप्रताप शाहया मिखाः तःज्याक धनुषवाण कयेका ब्यूम्ह, स्वक्वःगु युद्धय् मिजंया वस्तं पुनाः तलवार ज्वनाः ल्वाम्ह, बन्दीदुने गोरखा शैनिकं यायेत्यंगु बलात्कारया प्रतिकार दथुइ हत्या जूम्ह कीर्तिलक्ष्मी सिंहया नां गोरखा शाहवंशया इतिहासय् पित हयाः मतल । कीर्तिलक्ष्मी सिंहया नां पित हयेवं गोरखा सेनां यायेत्यंगु बलात्कार प्रयासया खँ नं वइगु जुल । थजाःगु हुनिं शाह शासक वर्गं च्वकाःतःगु इतिहासया पानाय् कीर्तिलक्ष्मी सिंहया नां हे दुमथ्याःगु खनेदु । नेपाल संवत् ११३९ तिनि च्वःगु किपू नगरपालिकाया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सम्पदा सफुतीतकं ः “...पूर्वमध्यकालया नेपाल उपत्यकायाम्ह नांदंम्ह जुजु यक्ष मल्लया रानी कीर्तिलक्ष्मी मल्ल व मेम्ह उत्तरमध्यकालयाम्ह ललितपुर राज्यय् छम्ह प्रभावशाली कृतिलक्ष्मीसिं  खः । थुपिं निम्ह मध्ये निम्हम्ह अर्थात् कृतिलक्ष्मीसिंह हे उपन्यासय् न्ह्यथनातःम्ह पात्र खः ला धैगु न्ह्यसः दनेफु । तर थ्व लिस्सें मेमेपिं पदाधिकारीतय्त ललितपुर त्याके धुंकाः गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहपाखें लःयागु व्यवस्था यायेगु जिम्मेवारी लःल्हाःगुलिं थ्व कीर्तिलक्ष्मीसिंह उपन्यासया वीरांगना पात्र मखु अले उपन्यासय् कीर्तिलक्ष्मी काल्पनिक पात्र जक खः धैगु खँ थुइकेफु ।” (श्रेष्ठ,  शर्मा, नेसं.११३९ ः५२) धैगु न्ह्यथना किपुली वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी सिंह धैम्ह मदुगु प्रमाणित यायेगु कुतः जूगु खनेदु । तर, किपूया जनमानसय् कीर्तिलक्ष्मी सिंह धैम्ह दु धैगु न्यनेकने यानाः वयाच्वंगु दु । जनतां वीरयोद्धाया रुपय् कीर्तिलक्ष्मी सिंहयात लुमंकाः च्वंगु खः । किपू बासीं लुमंकाच्वंम्ह  पूर्वमध्यकालय् नेपाःगाःया नांदंम्ह जुजु यक्ष मल्लया रानी कीर्तिलक्ष्मी मल्ल मखु, मेम्ह उत्तरमध्यकाल याम्ह ललितपुर राज्यया कृतिलक्ष्मीसिं नं  मखु । “कीर्तिलक्ष्मी मल्ल” “कृतिलक्ष्मीसिं” मखय्वं किपुली कीर्तिलक्ष्मी सिंह दहे मदु, कीर्तिलक्ष्मी सिंह उपन्यासया काल्पनिक पात्र जक खः धइगु धारणा पाय्छि मजू धइगु सः जनमानसय् थ्वयाच्वंगु दु ।

बासुपासां बिसं. २०४९ साल पाखे इतिहास सँगालोकथं पिथनातगु “कीर्तिपुर” नांया सफुतिइ हे “कीर्तिलक्ष्मी”  छम्ह ऐतिहासिक पात्रया रुपय् न्ह्यथना तयेधुंकूगु दु । किपू व गोरखा दथुइ जूगु युद्धया न्यनेकने जनश्रुति व हृदयचन्द्रसिंह प्रधानया “कीर्तिपुरको युद्धमा” प्याखनय् दुथ्याःम्ह कीर्तिलक्ष्मीया नामं हे “कीर्तिलक्ष्मी” उपन्यास बासुपासां नेपालसंवत १११७ (बिसं २०५३)पाखेतिनि पिथनाः दीगु खः, जवकि नेपालसंवत १०७७ पाखे पाटन हाईस्कूलया इतिहास विषयया शिक्षक हेमलाल जोशीं किपू व गोरखा दथुइ जूगु युद्धयात बः कयाः च्वःगु कीर्तिलक्ष्मीया छधाः प्याखं ब्वनागु दु धैगु लुमन्ति १०७९÷८० पाखेया  किपूया छम्ह ‘बखचा’ नामं जाःम्ह ख्यालःमिं, राष्ट्रिय नाचघरया समेत कलाकार जुइधुंकूम्ह मदनगोपाल प्रधानं कनादीगु दु–मदनगोपाल प्रधानं “क्वाःघासा” दँ ८०, नेसं. ११४०, लाय्कू, किपू(१) । 

बासुपासां “कीर्तिलक्ष्मी” उपन्यास पिथने सिबे स्वीच्यादँ न्ह्यः हे (बिसं २०१६) हृृदयचन्द्र सिंह प्रधानं पर्वते भासं छम्ह वीर योद्धाया रुपय् चित्रण यानाः च्वयातःगु “कीर्तिपुरको युद्धमा” प्याखनय् “कीर्तिलक्ष्मी” न्ह्यब्वये धुंकूगु दु । व हे ऐतिहासिक युद्धया पात्रया रुपय् उपन्यासय् कीर्तिलक्ष्मी नामं हे न्ह्यब्वये हःगु खनेदु । बासुपासां कीर्तिलक्ष्मी उपन्यासया च्वये न्ह्यः हे कीर्तिलक्ष्मी युद्धया छम्ह पात्रया रुपय् वयेधुंकूम्ह जुया बासुपासाया काल्पनिक पात्रजक खः धायेगुः पाठकवर्गंयात ध्वं लायेगु जक जुइगु खनेदु ।

नेपालसंवत १०७९/८० पाखे तःननि त्वालय् कीर्तिलक्ष्मीया छधाः प्याखं क्यंगु स्वयाःगु दु बरु सुना च्वःगु सुसु प्याखं म्वःत जुल धाये मफुत धकाः सिद्धिनारायण महर्जनं कनादीगु दु (दँ ७०,नेसं. ११४०, तःननी त्वाः, किपू(१०) । अथे हे जोशीननिया पे्रममाया महर्जन–पे्रममाया महर्जन, दँ ७८, नेसं ११४४, जोशी ननी, किपू(१०)नं स्वयागु खँ कनादीगु दु । च्वमि थःम्हं नं स्वयागु छुंछुं लुमंनि ।

कीर्तिलक्ष्मी छम्ह वीर योद्धाया रुपय् चित्रण यानातःगु हृृदयचन्द्र सिंह प्रधानं पर्वते भासं च्वयातगु “कीर्तिपुरको युद्धमा” प्याखं नेसं.१०९३ (विसं २०३०) पाखे ब्वनागु दु । उगु इलय् स्कूल–कलेजय् ब्वनेमाःगु हिरण्यलाल श्रेष्ठं च्वयातगु नेपाल परिचय सफुती अर्निको किपूयाम्ह धैगु न्ह्यथनातःगुलिं उत्साहीत जुयाः वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी बूगु, अर्निको थेंजाःम्ह कलाकार बूगु किपू, गौरवमय किपू धैगु नेसं.१०९७(बिसं २०३४) पाखे तुंझ्वः त्वालय् जूगु नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् कविता ब्वनागु लुमन्ति डा. शिवशरण महर्जनं कनादीगु दु(शिवशरण महर्जन, दँ ६४, नेसं ११४०, ल्वहंदेगः, किपू( १०) । सम्पादक/प्रकाशक छत्रबहादुर कायस्थं पिथना झायाच्वंगु “नेपाल संस्कृति” लय्पौपाखें नेपालसंवत् १११९ म्हपूजा खुन्हुु “कीर्तिलक्ष्मीया पलाः” नांया सपूm पिथनादीगुदु । उगु सफुतिइ सम्पादक÷प्रकाशक छत्रबहादुर कायस्थं पिकाक पाखेंया धाःपुती “थ्व सफुतिइ ८ पु छधाः प्याखं मुनाच्वंगु दु । ४ पु ऐतिहासिक ४ पु सामाजिक खः” मेगु झ्वलय् “कीर्तिलक्ष्मी किपू देया म्ह्याय्मचा खः । किपू देया रक्षा यायेगु लागि गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहया फौजलिसे ल्वाना सिना वंम्ह कीर्तिलक्ष्मी नेपाः देया हे छम्ह  देशभक्त वीरमाता खः । थुजोम्ह वीरमाताया देशभक्तिया भावना चिरस्मरण यायेत च्वमिजुं थ्व सपूmया नां कीर्तिलक्ष्मीया पलाः तयादीगु खः” अथे हे मेगु झ्वलय् “थुजोगु गौरवमय सपूm पिथनेत बचं बियादीम्ह हनेबहम्ह वरिष्ठ साहित्यकार तथा अन्वेषक भाजु डा. जनक लाल वैद्यजुयात दुनुगलं निसें सुभाय् देछाना च्वना” धकाः न्ह्यथना दीगु दु ।

“कीर्तिलक्ष्मीया पलाः” छधाः प्याखं सपूmया विषय सूचीदुने च्यापु छधाः प्याखं मध्ये प्यपु (१) भृकुटीया संकल्प (२) कीर्तिलक्ष्मीया पलाः (३) जुजु पृथ्वीनारायण शाह (४) वीर बलभद्र ऐतिहासिक धकाः न्ह्यथनातगु दु ।  कथंहं.....