किपूया इतिहासय विराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी ब्व ३

किपूया इतिहासय विराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी ब्व ३

च्वमि ः प्रयाग मान प्रधान

कीर्तिलक्ष्मी छम्ह वीर योद्धाया रुपय् चित्रण यानातःगु हृृदयचन्द्र सिंह प्रधानं पर्वते भासं च्वयातगु “कीर्तिपुरको युद्धमा” प्याखं नेसं.१०९३ (विसं २०३०) पाखे ब्वनागु दु । उगु इलय् स्कूल–कलेजय् ब्वनेमाःगु हिरण्यलाल श्रेष्ठं च्वयातगु नेपाल परिचय सफुती अर्निको किपूयाम्ह धैगु न्ह्यथनातःगुलिं उत्साहीत जुयाः वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी बूगु, अर्निको थेंजाःम्ह कलाकार बूगु किपू, गौरवमय किपू धैगु नेसं.१०९७(बिसं २०३४) पाखे तुंझ्वः त्वालय् जूगु नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् कविता ब्वनागु लुमन्ति डा. शिवशरण महर्जनं कनादीगु दु(शिवशरण महर्जन, दँ ६४, नेसं ११४०, ल्वहंदेगः, किपू– १०¬) ।

सम्पादक÷प्रकाशक छत्रबहादुर कायस्थं पिथना झायाच्वंगु “नेपाल संस्कृति” लय्पौपाखें नेपालसंवत् १११९ म्हपूजा खुन्हुु “कीर्तिलक्ष्मीया पलाः” नांया सपूm पिथनादीगुदु । उगु सफुतिइ सम्पादक÷प्रकाशक छत्रबहादुर कायस्थं पिकाक पाखेंया धाःपुती “थ्व सफुतिइ ८ पु छधाः प्याखं मुनाच्वंगु दु । ४ पु ऐतिहासिक ४ पु सामाजिक खः” मेगु झ्वलय् “कीर्तिलक्ष्मी किपू देया म्ह्याय्मचा खः । किपू देया रक्षा यायेगु लागि गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहया फौजलिसे ल्वाना सिना वंम्ह कीर्तिलक्ष्मी नेपाः देया हे छम्ह  देशभक्त वीरमाता खः । थुजोम्ह वीरमाताया देशभक्तिया भावना चिरस्मरण यायेत च्वमिजुं थ्व सपूmया नां कीर्तिलक्ष्मीया पलाः तयादीगु खः” अथे हे मेगु झ्वलय् “थुजोगु गौरवमय सपूm पिथनेत बचं बियादीम्ह हनेबहम्ह वरिष्ठ साहित्यकार तथा अन्वेषक भाजु डा. जनकलाल वैद्यजुयात दुनुगलं निसें सुभाय् देछाना च्वना” धकाः न्ह्यथना दीगु दु ।

“कीर्तिलक्ष्मीया पलाः” छधाः प्याखं सपूmया विषय सूचीदुने च्यापु छधाः प्याखं मध्ये प्यपु (१) भृकुटीया संकल्प (२) कीर्तिलक्ष्मीया पलाः (३) जुजु पृथ्वीनारायण शाह (४) वीर बलभद्र ऐतिहासिक धकाः न्ह्यथनातगु दु ।

प्याखं च्वमि वरिष्ठ साहित्यकार तथा अन्वेषक भाजु डा. जनकलाल वैद्यजुं थःगु “जिं कने माःगु खँ” दुने “...भृकुटीया संकल्प ऐतिहासिक एकांकी नाटक न्हूगु शिक्षा योजना कथंया झिगूगु कक्षाया ब्वने सफुती (नेसं १०९५ प्रकाशित जूगु ...कीर्तिलक्ष्मीया पलाः व वीर बलभद्र ऐतिहासिक एकांकी (झी थ्यं ल्याः १६३ नेस १०९६ स व झिगूगु कक्षाया ब्वने सफुती ने.स. १०९५ स छसिंकथं) प्रकाशित जुइ धुंकूगु खः ...अथे हे ..जुजु पृथ्वीनारायण शाह एकांकीस न्ह्यब्वया तयागु खः । ...” धैगु धाःपू प्वंकातगु दु ।

“कीर्तिलक्ष्मीया पलाः” छधाः प्याखं सफुती दुथ्यागु प्यपु सामाजिक व प्यपु ऐतिहासिक थीथी नांया छधाः प्याखं मध्ये “कीर्तिलक्ष्मीया पलाः” छधाः प्याखंयात सपूmया छ्यों छुना प्रकाशित जूगु अले कीर्तिलक्ष्मी ऐतिहासिक पात्र, कीर्तिलक्ष्मी किपूया म्ह्याय मचा, ऐतिहासिक प्याखंया रुपय् प्रष्ट न्ह्यब्वयातगुयात ब्वमिंपिन्सं बांलागुकथं नालाः कयाच्वंगु खनेदु । 

नां जाःम्ह कलाकार वरिष्ठ निर्देशक मदन दास श्रेष्ठया निर्देशन Kirtipur the legend of Kirti Laxmi नांया ऐतिहासिक संकिपा दयेका कीर्तिलक्ष्मीयात ऐतिहासिक पात्रया रुपय् न्ह्यब्वये हयेधुंकूगु दु ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय, अंंगे्रजी स्नातकोत्तर उपाधीया लागि प्रितिमान ठाडा मगरं विश्वेश्वर प्रसाद कोइरालां च्वयातःगु ‘सुम्नीमा’ उपन्यासया सुम्नीमा पात्र व हृदय चन्द्र सिंह प्रधानं च्वयातगु ‘कीर्तिपुरको युद्धमा’या पात्र कीर्तिलक्ष्मीया A Conparative study of representations of Nationalism and Ethnicity in Koirala's "Sumnima" and Pradhan's "Bttle of Kirtipur ”विषयसं शोधप्रबन्ध यानादीगु दु । उगु शोधप्रबन्धय् —

"Ti stare in other words both Pradhan and Koirala attempt to reinterpret the ethnic identies texts, In the Battle of Kirtipur and Sumnima respectively. But their field is different former reinterprets the true political history ...... Koirala gives emphasis on religious respect and in contrast, Pradhan focuses on political aspect of nationalism and ethnicity. Pradhan dramatizes historical war that took place during the process of unification of the modern Nepal by King Prithvi Narayan Shah, between Kirtipur and Gorkha ..." (Magar, 2010:38, 57 धैगु न्ह्यथनातःगु दु ।

अथे हे रमेश प्रसाद अधिकारीया A comparative Study of representations of Nationalism and Ethnicity in Koirala's Sumnima and Pradhan's Battle of Kirtipur च्वसुइ नं किपू व गोरखाया दथुइ जूगु युद्धया योद्धाया रुपय् कीर्तिलक्ष्मी न्ह्यःथनेया नापं लिच्वलय् —

"... Gorkhali are no more brave in front of the Kirtipures, Rather a single kirtipure Kirti Laxmis is enough brave to tackle with a group around Gorkhalis ..." (Adhikary, 2020:70)

धैगु न्ह्यथना कीर्तिलक्ष्मीया वीरताया चर्चा यानातगु दु । थथे हे लोककवि राजभाई जकःमिं नेपालसंवत् ११३३ पाखे “कीर्तिलक्ष्मी” नां छुना किपू देय्या ऐतिहासिक म्ये–प्याखं च्वयादीगु दु । नेपालसंवत ११४०, विसं.२०७७ असार १६ गते नेपालभाषा एकेदमीया ग्वसालय् जूगु छधाः प्याखं ब्वज्याय् उगु म्ये–प्याखंया च्यागूगु खण्डया कीर्तिलक्ष्मीया शहादत छधाः नं मञ्चन जूगु दु ।

नेसं.१०७९ (विसं २०१६) पाखे हृदय चन्द्र सिंह प्रधानं पर्वते भासं च्वयातगु “कीर्तिपुरको युद्धमा” प्याखं जयन्त शर्मां अंगे्रजी भाषाय् भाय् हिलाः हृदय चन्द्र सिंह प्रधान स्मृति प्रतिष्ठानपाखें नेसं.११२८(इसं २००८)पाखे प्रकाशन जुइधुंकूगु दु । उगु प्रकाशनया भूमिकाय् त्याःपिन्सं बूपिन्त क्वत्यला इतिहास सुचुकाः तइगु खँ न्ह्यथनातःगु दु –"There are many stories hidden in the womb of history because the winning rulers generally dominated the losers' history and established a new history of themselves being all the time true ...." (Sharma, 2008, preface) थुगु खँयात तीबः दुगु विद्वानपिनिगु धापू थथे नं दु –

“लोक जीवनमा उपलब्ध मौखिक स्रोतहरु जनइतिहासका अनिवार्य स्रोत हुन् । किनभने लिखित इतिहासको मूल हिस्सा दुई–चार जना शासकका वृतान्तमा खर्चिएको हुन्छ, जसले अगणित शासितजनलाई निषेध गरिरहेको हुन्छ । भारतीय इतिहासकार लालबहादुर बर्मा भन्छन्, ‘लिखित स्रोतहरुमा मुख्यतः समाजको उच्च शासकवर्ग परिलक्षित हुन्छ ।...लिखित शब्द शासकहरुको हतियार बनेर शासितहरुलाई निःशब्द पारिदिन्छ ।’...”(सङगीत, विसं २०७६ ः कोसेली–घ) 

द्वंगुयात भिंके ः

किपू नगरपालिकाया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सम्पदा सफुती आपालं द्वंगु खनेदुगु हुनिं भिंकेया लागि च्वमिया छपु च्वसु “किपू नगरपालिकाया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सम्पदा सपूm ः छगू यला” नामं कीर्ति रिसर्च जर्नलय् पिहां वःगु दु । स्वगू ब्वथलाय् निगूगु ब्वय् ध्यान वनेमाःगु थाय्या नं न्हय्गूगु लिउ ब्व दु । स्वंगूगु लिउ ब्वय् गथु प्याखं बाय् बाघभैरव प्याखंया वारे उगु सपूmतिइ द्वंक न्ह्यथनातगु तप्यंक खनेदुगु हे झिगू दु, व मध्ये दसिया लागि छगू न्ह्यथने ः स्वंगूगु लिउ ब्वय् बाघभैरव आजुद्यःया नासःद्यःया न्ह्योने प्याखं हुली अले थन ‘सीजा‘ तइ । थ्व ‘सीजा‘ गणेश त्वताः मेपिं सकलदेवीपिंत बी । थनलिपा द्यःपिं छम्ह छम्ह या यां सिइगु ज्या सुरु जुइ ।...दक्कसिबे लिपा गणेश सिइ” (श्रेष्ठ,शर्मा नेसं ११३९ ः १७१)  धैगु  न्ह्यथना तल थ्व गलत खः । आजुद्यःदेगःया नासःद्यःया न्ह्योने मखु नगामय् बालकुमारी द्यःछेँ न्ह्यःने ‘सीजा‘ गणेश त्वःता मेपिं सकल देवीपिन्तजक मखु भैरवयात नं भतीभती ह्वलीगु खः । गणेश सिइगु मदु । लक्ष्मी बुंगाया लः गणेशं त्वंका  द्यःपिं म्वाकीगु थ्व प्याखंया सांस्कृतिक परम्परा दु” अथे हे प्यंगूगु लिउ ब्वय् “क्वाथछेँ आगंछेँ ...प्रधानतयगु छेँजःया मिसापिंसं मोहनीया चालं खुन्हु अबीर दुगु पुजाभः ज्वनाः लँय् निखेरं दनाच्वंपिं सकलसित सिन्हः तिकुतिकुं थ्व नखः हनेगु ज्याय् प्रधान छेँजःपिनिगु महत्वपूर्ण भूमिका ...ु” (श्रेष्ठ,शर्मा नेसं ११३९ ः १८७) धैगु गलत खँ न्ह्यथना तगुदु । सिन्हःमूलय्च्वंगु भुयूसिन्हः तिकाः वइगु खः । अबिर दुगु पूजाभः मखु । आगंछेँ छगू इञ्चनिसें न्यागू इञ्चया तलवार दुु” (श्रेष्ठ,शर्मा नेसं ११३९ ः १८७) धैगु गलत खँ न्ह्यथने हःगु दु । तलवार छगू फिटनिसें प्यंगू फिटया खः । अन दुगु तलवारयात पृथ्वीनारायणया सेनानाप जूगु युद्धय् आत्मसमर्पण याःपिनिगुपाखें कयातःगु जुइमाः ...” धैगु (श्रेष्ठ,शर्मा नेसं ११३९ ः १८७) धैगु गलत अनुमान खँ न्ह्यथने हःगु दु । गुगु तलवार स्वगिलय् थाय्थासय् पिहां वइगु पायाः थें पिहाँ वइगु किपूया आगंछेँ(कोत)य हे च्वंगु तलवार खः । बरु न्हापांगु युद्धय् कालुपाण्डेया छ्यों किपूया योद्धां पालेवं बिस्युं वंपिं सेना व कालुपाण्डेया युद्ध ज्वलं आजुद्यः देगलय् तयातःगु खनाः हे च्वंगु दु”(प्रधान, नेसं. ११४२ ः ८५) । थुलिमछि गलतकथं न्ह्यथनातगुयात भिंकेगु मयात धाःसा किपूया धार्मिक सांस्कृतिक परम्पराय् भ्रमय् लाःवनीगु सम्भावनायात पाठकवर्ग वाचायेके माःगु नापं भिंके माःगु खनेदु ।

युद्धलिपा पृथ्वीनारायण शाहया सेनापाखें किपू बासीया न्हाय् चायेगु व देय्या नां हे नष्कटपुर धकाः अपहेलना याःगु धैगु चर्चा दु । कर्कपेत्रिक, जेसेपी, सिल्भां लेभी, राजकबि ललिता बल्लभ, त्रिरत्न मानन्धर, बालगोपाल श्रेष्ठ आदि पिन्सं नं किपूमिपिनिगु न्हाय् चागु दु धैगु खँ न्ह्यब्वयातगु दु, भाषा बंशावलि नं दु(प्रधान, नेसं. ११४० ः ८०–८६) । बाबुराम आचार्य नं तकं “ढोका खोलेपछि शहर भित्र प्रवेश गर्दा गोर्खाली उपर आक्रमण गर्ने २,४ जनाको मात्र दण्ड स्वरुप नाक कान काटेको” (आचार्य, बिसं. २०४४ ः ७८८) धैगु न्ह्यथनातगु हे खनेदु ।

“...कीर्तिपुरेलाई नसकट्टापुर पनि नामकरण गरिए । ... गोरखाले कीर्तिपुर जनताको नाक कान काटेको होइनन् ... भन्ने भनाइमा सत्यता देखिंदैन । धेरै जसो समकाली ग्रन्थहरुमा नाकान काटिएको घट्ना बर्णन छ” (बैद्य, तीर्थ प्रसाद मिश्र, बिसं.बिसं. २०५४ ः ४३) धैगु न्ह्यथना न्हाय् चागु हे खः धकाः प्रस्त यानातगु हे खनेदु ।

किपूया काय्मचा पुरातत्वविद् शुक्रसागर श्रेष्ठं “...नाक काटेको विषयलाई लिएर धेरै विवाद भए । ...जब विदेशीले राम्रो लेख्दा हास्दै खुशी हुँदै सकार्ने अन्य मन नपर्ने र आघात पर्ने लेखेको पाएमा त्यसलाई असत्य मान्ने हो भने यो देशको सम्पूर्ण इतिहास नै पुनर्लेखन गर्न जानु पर्ने हुन्छ । तत्कालीन इतिहासलाई केलाएर हेर्दा यो घट्ना (नाक कान काटेको) सत्य नै हो” (श्रेष्ठ, बिसं. २०५७ ः २३) धैगु न्ह्यथनातगु दु ।

उलिमछि विद्वानपिनिपाखें किपूया जनताया न्हाय् चागु दु धकाः न्ह्यथनातगु दु । किपूमितय्गु न्हाय् ध्यंगु दु ध्यंगु खः धैगु बंशावलि, यात्रा विवरण, थीथी सपूm, साहित्यया पित वयेधुंकूग दु, तर किपू नगरपालिकाया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सम्पदा सफुतिइ “...किपूयात ‘नकट्टापुर’ धकाः नां छूगु नं सत्य धैगु खनेमदु । पृथ्वीनारायण शाहया पालंनिसें थौंतकं पिदंगु ऐतिहासिक ज्वलं मध्ये किपूयात न्हाय् ध्यंगु वा ‘नकटापुर’ ‘नसकटापुर’ धकाः न्ह्यथनातःगु गनं मदु ।” (श्रेष्ठ, शर्मा, नेसंं.११३९ ः ५८) धैगु आसय प्वंकाः पृथ्वीनारायण शाहयापाखें किपूया जनतातय्गु न्हाय् ध्यंगु मदु धैगु सिद्ध यायेगु कुतः जूगु खनेदुु ।न्हाय् ध्यंगु मदु धैगु प्वंकाःतगु धापू पाय्छि खः कि मखु ?अजोगु आसयप्रति पाठकवर्गं विश्लेषण यायेमाः लाकि म्वाः ? न्ह्यसः दंगुदु ।

“...पृथ्वीनारायण शाहं किपू त्याकेधुंकाः थःपिंलिसे वःपिं भारदार व शैनिकतय्त जग्गाया ब्यवस्था यानाः थ्व क्षेत्रया विकास अभियानया नापं धार्मिक, सामाजिक व आर्थिक क्षेत्रय् नं न्ह्यथने बहःगु ज्या याःगु खनेदु ।” (श्रेष्ठ, शर्मा, नेसंं.११३९ ः ६२) धैगु बखान यानाःतगु दु, तर छु छु ज्या जुल स्पष्ट न्ह्यब्वयातगु मदु । बरु किपू कब्जा जुइ न्ह्यः हे पूर्खापिन्सं ब्यवस्था व विकास यानाःवंगुयात ध्वस्तनस्त व हस्तक्षेप याःगु खनेदु । अथे जुयाः पाठकवर्गं सपूmया धारणायात विश्लेषण यायेमाःगु खनेदु ।

“...बिसं. १८२६ मंसिर १गते भक्तपुर राज्यनापं कान्तिपुर व ललितपुर राज्यत गोरखा राज्यय् दुने लाःगु जुल । थुकिं स्वसःदँति स्वतन्त्र राज्यया रुपय् दुगु नेपाल उपत्यकाया थ्व स्वंगुलिं मल्ल राज्यतय्गु पतन व गोरखा राज्य उदय जूगु खनेदु ।” (श्रेष्ठ, शर्मा, नेसंं.११३९ ः ५३) धैगु न्ह्यब्वयातगु दु । थ्व न्ह्यब्वयातगु आसय छु तप्यंक थुइकेगु खःसा  गोरखा राज्य व पृथ्वीनारायण शाहया चाकडिकथं जय जयकार याःगु खनेदु । तर, गोरखा राज्य उदय जूगु ग्व ? ईसा पूर्वनिसें नां जायाच्वंगु नेपाः थौं नं नेपाः हे खः नेपाः हे दु । थुगुकथं किपूया मूर्त अमूर्त सम्पदा संस्कृतिया ध्वस्त व हस्तक्षेपयात विकास निर्माण यात धैगु धापूप्रति असहमत यायेमाः, न्हाय् ध्यनाः अपमानयाःगुयात त्वःपुइगु जूगु कुतःया विमति तयेमाः, किपू नगरपालिकाया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सम्पदा सफुतिइ नेपाःगालय् गोरखाया राज्यया उदय जुल धैगु असान्दर्भिक खँयात चीकेगु कुतः जुइमाः । दक्कले वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी हे काल्पनिक पात्र धैगु न्ह्यब्वयाः किपूया गौरवमय ऐतिहासिक पात्रयात बुलुकाः किपूया घोर अपमान याःगु विरुद्ध सः थ्वयेमाः, पलाः न्ह्यायेमाः । अजागु सफुतिइ कीर्तिलक्ष्मी धैम्ह मदु, बासुपासां च्वःगु उपन्यासया काल्पनिक पात्र जक खः धाःगु पत्याः यानाः च्वने ज्यूला ?पत्याः यानाः च्वनेगु स्वाभिमानी किपूमिपिन्त ल्वला ?

लिखँ ः

च्वय् थीथी पक्षय् गलतकथं न्ह्यब्वयाः समग्रह किपूया इतिहास, सम्पदा संस्कृतिइ उपहास जुइकथं च्वयातगु सफुतिइ कीर्तिलक्ष्मी काल्पनिक पात्र धयातगु खँ पत्याः यानाच्वनेगु थःत थःम्हं अपमान यायेगु जुइ । अथे जुयाः शासक व शोषक वर्गं थःगु द्वंगु खँत सुचुकाः, थःगु गुणगानजक याकाः च्वकाः तइगु, पूर्वाग्रह जुया च्वइगु इतिहासयात हे पत्याः यानाःच्वनेगु पाय्छि मजुइधुंकल । इमिगु इतिहासय् न्ह्यथना मतःधकाः किपूया गौरवमय् पात्रतय्त वास्ता मयाये मजिल, सम्मानकथं लुमंकेमाःगु सचेत नागरिकया कर्तब्य जुइधुंकल । शासकतयसं च्वःकातगु इतिहासया पानाय् दुमथ्याःसां जनताया नुगःपाना–पानाय् कीर्तिलक्ष्मी कियाः वयाच्वंगु दु, जनश्रुतिकथं नं थ्वयाः वयाच्वंगु दु । कीर्तिलक्ष्मी किपूया छु त्वालय् याम्ह ? सुया म्ह्याय् ? लानी हे लाकि सु ? धैगु अध्ययन अनुसन्धान यानाः वने हे ज्यूनि । आंखिर किपूया छम्ह म्ह्याय्मचा, छम्ह वीर वीराङ्गना हे जुल .. कीर्तिलक्ष्मी

लिच्व ः

किपू व गोरखा दथुइ जूगु युद्धया किपू पक्षया इतिहास समेत् न्ह्यब्वयेत, किपूया वीर योद्धा व वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मी न्ह्यब्वया किपूया पर्यटन विकाश यायेत ः

वीरताया नारा थ्वयेके, वीराङ्गनाया झ्वाता तयेके

वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मीया झ्वाता ः किपूया गौरवमय गाथा

वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मीया झ्वाता तयेनु ः किपूया गौरवमय इतिहास ब्वयेनु